średniowieczna architektura wrocławia

opisując cechy wrocławskiej architektury średniowiecza trzeba mieć na względzie położenie miasta i perypetie związane z panowaniem dwóch państw - raz czech, raz polski. ze względu jednak na dłuższą przynależność do czech, a więc czerpiąc ze wzorców monarchii habsburskiej, tradycji cesarstwa niemieckiego i austrii, gotyk spotkany we wrocławiu odstaje od reszty zabytków dzisiejszej polski. trudno jednak w ogóle mówić o polskim średniowieczu, bowiem trzeba pamiętać, że zarówno w krakowie, jak i na pomorzu działali budowniczowie zachodni. niemały wkład w architekturę mieli też fundatorzy; w przypadku budowli sakralnych są to głównie władcy lub osoby związane z dworem królewskim, w sporej mierze także zakony, ale również często sami parafianie. wśród najważniejszych fundatorów wrocławskiej architektury należy wspomnieć króla henryka IV probusa, biskupa przecława z pogorzeli czy możnowładcę śląskiego piotra włostowica. można odszukać cech odpowiadających rodzajowi mecenatu, każdy bowiem wymagał czegoś innego i inne formy były mu potrzebne.

próbując scharakteryzować architekturę średniowiecznego wrocławia trzeba posłużyć się terminem wrocławskiej (śląskiej) szkoły architektury, której powstanie przypisywane jest błędnie mistrzowi pieszkowi. oglądając najważniejsze kościoły wrocławia można odszukać wiele cech wspólnych, które stały się podstawą do wyodrębnienia tej lokalnej szkoły (oczywiście szkoły w sensie zespołu tendencji i wzorów, a nie warsztatu i uczniów). 

1. układ halowy

większość gotyckich kościołów wrocławia i okolic posiada system halowy lub posiadało przed przebudową na bazylikę (jak w przypadku kościoła nmp w legnicy czy soboru św. wincentego). dominują założenia trójnawowe, w przypadku kościołów zakonnych hala jest bardzo wysoka (np. kościół św. stanisława, św. doroty i św. wacława we wrocławiu) i długa, jeśli mowa o kościołach mendykanckich - np. dawnym kościele franciszkanów św. jakuba, dzisiejszym soborze św. wincentego. kościoły halowe charakteryzuje zwartość i jednoprzestrzenność; zazwyczaj brak transeptu - ale obecny np. w kościele św. krzyża czy jednonawowych św. macieja oraz św. wojciecha, czy  brak wyodrębnionego prezbiterium - występuje chór zintegrowany, charakterystyczny dla architektury państwa krzyżackiego, widoczny np. w kościele św. św. piotra i pawła w legnicy lub kościół joannitów bożego ciała we wrocławiu.

Kościół św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława we Wrocławiu, poł. XIV w.

2. kwadratowe przęsła w nawie głównej oraz prostokątne w nawach bocznych

drugą cechą architektury szkoły śląskiej jest współwystępowanie kwadratowych przęseł w nawie głównej oraz prostokątnych (w systemie wiązanym) w nawach bocznych. takie połączenie spotykamy w kościołach przebudowywanych w XIV wieku, wtedy wówczas takie rozwiązania były najczęstsze. i tak w kościele św. krzyża i św. bartłomieja (w obu kondygnacjach tego dwupoziomowego kościoła) występują omawiane rodzaje przęseł, jednak tylko w korpusie budowli - trzy przęsła nawy głównej, licząc przęsło na przecięciu z transeptem mają kształt kwadratu, tak samo odpowiadające im przęsła naw bocznych są prostokątne. nawa i transept zostały dobudowane przez bp nankiera do XIII-wiecznego chóru w latach 1320-1350.

Wrocław, Kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja, nawa i transept I poł. XIV w.

podobnie sytuacja wygląda w przypadku kościoła miejskiego św. marii magdaleny we wrocławiu, w którym również do wcześniejszego chóru XIII-wiecznego przeprowadzono rozbudowę w latach 1342-1362, nadając dwóm przęsłom korpusu charakter typowy dla szkoły wrocławskiej.

Wrocław, Katedra św. Marii Magdaleny, I poł. XIV w.

występują też kościoły całkowicie wybudowane w I poł. XIV w., jakim jest kościół nmp na piasku we wrocławiu, którego gotycka przebudowa zainicjowana przez konrada oleśnickiego przypada na lata 1334-1375. w przypadku tego kościoła wszystkie siedem przęseł nawy głównej ma kształt zbliżony do kwadratu, zaś przęsła naw bocznych są prostokątne. kościół ten jest przykładem gotyku redukcyjnego.

Wrocław, Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku, I poł. XIV w.

3. sklepienie gwiaździste w nawie głównej i trójdzielne w nawach bocznych

następstwem powyższego układu przęseł są rodzaje sklepień wykorzystywanych w kościołach wrocławskich XIV wieku. wydawać by się mogło idealnym rodzajem sklepienia dla przęsła kwadratowego jest sklepienie gwieździste, późnogotyckie przekształcenie sklepienia krzyżowo-żebrowego poprzez dodanie tierceronów. występowanie tego typu sklepień przypada głównie na I poł. XIV w. w nawach bocznych rzecz jest o wiele ciekawsza, bowiem chętnie wykorzystywanym typem przekrycia są sklepienia trójdzielne [=trójprzęsłowe = przeskokowe], które po raz pierwszy bodaj w polsce pojawiły się w katedrze wawelskiej, natomiast we wrocławiu w katedrze św. jana chrziciela.

Wrocław, Katedra św. Jana Chrzciciela, sklepienie trójdzielne

w szerszym przęśle wschodnim nawy bocznej

sklepienie trójdzielne jest również nazywane piastowskim, z tego względu, że występowały we wczesnym gotyku na terenie dolnego śląska, w architekturze związanej z dynastią piastów. taki typ sklepienia charakteryzuje się podparciem żeber na wezgłowiu w pięciu punktach dla każdego pola (na jednej ścianie dwa, a na przeciwległej trzy). żebra dzieliły przęsło na trzy pola, z których każde dzielone jest na trzy mniejsze tworząc w sumie dziewięć tarcz. porównajmy z poniższym przykładem z kościoła najświętszej marii panny na piasku.

Wrocław, Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku,

sklepienie trójdzielne w nawie bocznej

a oto przykłady sklepienia gwiaździstego. na początek katedra św. marii magdaleny, w której wyjątkowo sklepienie gwiaździste przekrywa tylko prezbiterium, a nie przęsła nawy głównej. często tego typu sklepienie występuje w przęśle na skrzyżowaniu nawy głównej z poprzeczną (transeptem). takie przykłady widoczne są  w kościele św. wojciecha oraz rozbudowane, późniejsze sklepienie kościoła św. św. piotra i pawła w strzegomiu. 

Wrocław, Katedra św. Marii Magdaleny,

sklepienie gwiaździste prezbiterium

 Wrocław, Kościół św. Wojciecha, sklepienie gwiaździste na skrzyżowaniu naw

Strzegom, Kościół św. św. Piotra i Pawła, sklepienie gwiaździste na skrzyżowaniu naw

w przykładach architektury śląska można odnaleźć oczywiście inne cechy wspólne, np. wydłużone filary z lizenami będące echem gotyku redukcyjnego, a także powtarzające się rozwiązania w przypadku zamknięcia chóru: prostokątne, typowe dla kościołów zakonnych, wzorowane najpewniej na architekturze angielskiej, trójapsydowe lub wieloboczne. opisane wyżej cechy są jednak istotą tzw. szkoły wrocławskiej, której reprezentantami są zarówno kościoły z wrocławia, ale również pobliskich miejscowości.

wrocław średniowieczny

początki średniowiecznego wrocławia przypadają na VI wiek i związane są z plemieniem ślężan, którzy osiedliwszy się nad odrą wznieśli na ostrowie tumskim pierwszy gród. od końca X wieku miasto znajdowało się pod panowaniem piastowskim i stanowiło jedną z najważniejszych siedzib królestwa, o czym może świadczyć fakt, że w roku 1000 na zjeździe gnieźnieńskim założono tutaj jedno z czterech biskupstw. od tego momentu nastały czasy rozwoju miasta, a także żmudny okres wielokrotnego przekładania wrocławia z rąk polskich do czeskich, zaczynając od roku 1038 kiedy miasto przeszło pod panowanie przemyślidów. wielokrotnie wracając do granic piastowskich (w roku 1138 stolicą dzielnicy władysława wygnańca po rozbiciu dzielnicowym, około 1226 roku otrzymuje akt lokacyjny z rąk henryka brodatego, na ostrowie tumskim rezydował henryk IV probus), wrocław wszedł w skład korony czeskiej w roku 1335 i włączony do monarchii habsburskiej. do polski na stałe powrócił dopiero po II wojnie światowej.

jeśli chodzi o średniowieczną architekturę wrocławia, to najpiękniejsze budowle pochodzą z okresu gotyckiego. źródłem architektonicznych wzorów są zakony sprowadzane do polski - zarówno dominikanie, franciszkanie jak i cystersi; ich kościoły charakteryzują się wysokimi i długimi chórami zakończonymi często prostokątnie, przekrywane sklepieniem krzyżowo-żebrowym, oszczędne w formie i często pozbawione wież. największy wpływ na wrocławską architekturę miało jednak sąsiedztwo czech - poprzez tamtejszych budowniczych dochodziły na śląsk przykłady rozwiązań niemieckich i austriackich. przez fakt, że wrocław znajdował się pod panowaniem czeskim, trudno dzisiaj mówić o architekturze wrocławskiej jako przykładzie polskim, co dotyczy całego śląska. próbą wyprowadzenia wspólnego mianownika jest ukucie terminu wrocławska (śląska) szkoła architektoniczna, określające tendencje występujące na tym terenie i dla niego charakterystyczne. za twórcę stylowego obrazu architektury wrocławskiej badacze chcą uważać mistrza pieszka (peszka), śląskiego budowniczego odpowiedzialnego za część budowli w mieście, argumentując tym samym polskość średniowiecznej architektury wrocławia.

trzecim aspektem wpływającym na kształtowanie się wrocławskiego stylu gotyckiego było bogacące się mieszczaństwo. budowa pięknych kościołów i budynków użyteczności publicznej na przełomie XIII i XIV wieku wiąże się z gospodarczym rozkwitem miasta zarówno dzięki przywilejom nadawanym przez polskich królów, ale także wejściu w związek hanzeatycki. mieszczanie, stając się fundatorami kościołów, mieli większy wpływ na ich budowę, co pobudzało lokalność architektury. pieniądze mieszkańców gwarantowały też rozwój architektury świeckiej, czego przykładem może być chociażby wrocławski ratusz.

Wrocław, Ratusz miejski, ukończony w XVI w.

ta późnogotycka w dzisiejszym wydaniu dwukondygnacyjna budowla ma swoje początki u schyłku XIII wieku, kiedy wybudowano pierwszy fragment - consistorium (miejsce zgromadzeń) [1], dzisiaj całkowicie obudowany późniejszymi segmentami. do nich należy XIV-wieczne praetorium (siedziba rajców) [2], zwana również domus nova, mające gotycką formę widoczną przede wszystkim dzisiaj w postaci trzech okien ostrołukowych. w kolejnym etapie XIV-wiecznej rozbudowy dodano salę mieszczańską (izbę sądową) [3] i dobudowano piętro, na którym umieszczono salę książęcą z kaplicą umieszczoną w wykuszu. w drugiej połowie XV wieku (1470) dobudowano część południową po całej długości budowli [4], a w 1510 trzy ryzality. ta część posiada bogatą dekorację rzeźbiarską o rozwiniętym programie ikonograficznym, za którą odpowiedzialni są peter preusse i briccius gauske. w ostatniej fazie przebudowy przypadającej na przełom XV/XVI wieku przypadają dobudówki reprezentacyjne od północy [5].

Wrocław, Ratusz miejski, część południowa, XV/XVI w.

fasada ratusza prezentuje trzy etapy przebudów, jest dwukondygnacjowa, zwieńczona trójkątnym szczytem ze sterczynami na głównej osi z zegarem po środku, oraz trójkątną attyką we fragmencie domus nova oraz analogiczną po drugiej stronie trójkątnego szczytu w części południowej z XV wieku. na uwagę zasługują przede wszystkim zróżnicowane pod względem obramienia otwory okienne oraz XIV-wieczny wykusz ołtarzowy w górnej kondygnacji oraz portal prowadzący do sali mieszczańskiej. italianizujące rzeźby przypisywanie mistrzowi rzeźby z kościoła św. michała, zdobią przede wszystkim trójboczny wykusz zwieńczony sterczynami wspartymi na kwiatonowych lub antroporficznych wspornikach; cały wykusz podtrzymywany przez atlasy o postaci anielskiej, spód przekryty siecią mostową typową dla architektury parlerowskiej. w podcieniu znajduje się grupa rzeźbiarska - klipeus (= medalion podtrzymywany przez dwa geniusze) przedstawiający anioły prezentujące tacę ze ściętą głową św. jana chrzciciela - patrona miasta. 

nie mniej ciekawy jest także tympanon nad portalem pochodzący z tego samego okresu. przedstawia on scenę zwaną pokłonem heraldycznym i ma symboliczną dla historii wrocławia wymowę. w jej skład wchodzi lew czeski w hełmie, trzymający proporzec z lwem, na przeciw którego leci orzeł z drugim hełmem w szponach. pod spodem leży herb z orłem śląskim (klejnot tautologiczny = powtórzenie emblematu na godle), a po drugiej stronie znajduje się herb z głową jana ewangelisty - drugiego patrona wrocławia. całość ma przedstawiać scenę pokłonu śląska i wrocławia przed czechami.

Wrocław, Ratusz miejski, fasada od strony wschodniej, XIV-XVI w.

Wrocław, Ratusz miejski, wykusz środkowy elewacji wschodniej, XIV w.

Wrocław, Ratusz miejski, Tympanon nad portalem wschodniej elewacji, XIV w.

dzięki różnorodności materiałów (piaskowiec, kamień, czerwona cegła) bryła kościoła z zewnątrz jest bardzo kolorowa, w połączeniu z bogatą rzeźbą z resztami polichromii daje wręcz efekt przesytu, przerostu formy nad treścią. ta zlepka różnych stylów tworząca barwną całość jest jednak świetnym wynikiem ponad 250-letniej pracy, a dzięki świetnemu zachowaniu daje pojęcie o architekturze wrocławskiej tego okresu. tym samym stanowi jeden z najważniejszych zabytków średniowiecznego miasta.