architektura benedyktyńska i cysterska

• benedyktyni - zakon założony w roku 529 przez św. benedykta z nursji w montecassino. najstarszy zachodni katolicki zakon mniszy, opierający się na regule benedyktyńskiej, czyli zbiorze przepisów życia zakonnego, włączając śluby: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa opatowi, które znajdowały odbicie w słowach ora et labora, mówiących o pobożnym, ale też aktywnym życiu duchownym.
• cystersi - zakon powstały w 1098 z inicjatywy roberta molesme zawiedzionego nieprzestrzegania reguły benedyktyńskiej w macierzystym zakonie, który odłączył się wraz z 20 innymi benedyktynami i założył citeaux (cistericum). reguła zakonu, oparta na regule św. benedyktyna została zatwierdzona przez następcę roberta, alberyka z citeaux.

 przełom XI i XII wieku to czas nazywany dojrzałym średniowieczem, okres rozwoju sztuki romańskiej. wielką rolę w jej kształtowaniu pełniły dwa zakony: benedyktynów i cystersów. jest to konsekwencją zmian w ówczesnej kulturze, a raczej załamania się kondycji kościoła, który poprzez udział w systemie feudalnym zajął się sprawami doczesnymi; sprzedawanie stanowisk kościelnych i nadawanie ich przez władców, a także rozpasanie moralne księży, przede wszystkim widoczne w odchodzeniu od celibatu doprowadziły do mniejszego udziału kościoła w kształtowaniu sztuki i kultury. rolę tę przejęli zatem mnisi - ich skromność i system wartości płynący z reguły benedyktyńskiej miały być szansą na naprawę tej sytuacji. głównym ośrodkiem przemiany stało się opactwo w cluny, w południowej burgundii. zostało ono ufundowane w 909 roku przez księcia akwitanii wilhelma I pobożnego, jednak tworzących ową wspólnotę 12 mnichów nie zostało wówczas podporządkowanych władcy, ale bezpośrednio stolicy apostolskiej, bo było bardzo ważne dla opisywanych zmian i prób odejścia od świeckiego patronatu. w roku 927 postawiono pierwszą siedzibę opactawa, zwaną cluny I, bowiem szybko okazała się za mała i w 955 roku opat mayeul zadecydował o budowie drugiego kościoła; cluny II było znacznie większe, z kolebkowymi sklepieniami i narteksem. cluny II stanowiło budowlę nowatorską - nie tylko w architekturze utrwalił się schemat otoczenia głównego wirydarza krużgankami o marmurowych kolumienkach, ale też bardzo ważne rozwiązanie części wschodniej kościoła, oparte na skomplikowanym układzie 11 wnętrz (aneksów, korytarzy, apsyd), które tworzyły razem chór schodkowy. jego powstanie wiązane jest z dużą ilością ołtarzy, które trzeba było gdzieś ustawić. 

Cluny II, X wiek

od 931 kongregacja kluniacka jednoczyła ponad 1600 zakonników, a większość przyjmowała śluby w samym cluny, stąd architektura opactwa była im znana i chętnie powtarzana w innych budowlach zakonnych, nie tylko benedyktyńskich. dzięki praktycznemu rozwiązaniu partii wschodniej i jej rozbudowaniu schodkowemu ta właśnie część stała się w architekturze benedyktyńskiej istotna, przejmując rolę przedromańskiego westwerku. estyma opactwa i powiększająca się liczba zakonników zmusiły opata hugo do budowy trzeciego kościoła. cluny III z lat 1085-1130 posiadało pięć naw, dwa transepty, piętnaście apsyd, osiem wież, a także chór z obejściem i wieńcem kaplic. na budowę tak wielkiego założenia pozwoliły pokaźne dochody zakonu, ale również dotacja króla alfonsa VI. w ten sposób klasztor, którego synonimem było ubóstwo, stał się właścicielem najbogatszego  i największego budynku na ówczesnym świecie.

architektura samego cluny III, ale też nawiązujących do niego budowli, to zapowiedź stylu gotyckiego, nie tylko pod względem artykulacji - łuki ostre w arkadach, ale również konstrukcyjnej - łuki przyporowe. założenie nawiązuje także do antyku - znane były twórcom wyliczenia starożytnego architekta witruwiusza, bo odpis jego dzieła znajdował się w bibliotece opactwa. ale także dekoracja rzeźbiarska jest antykizująca; z zachowanych elementów zburzonej w czasie rewolucji francuskiej budowli posiadamy wiele głowic zdobionych liśćmi akantu czy przedstawieniem figuralnym, gdzie rzeźba odrywa się od tła, jest bardzo realistyczna. kościoły klasztorne były chętnie dekorowane scenami z biblii i mitologii (sic!), symbolicznymi i alegorycznymi dla opowiedzenia wiernym rzeczy, o których nie mogą przeczytać. 

Resztki Cluny III: południowe ramię większego z dwóch 

transeptów z ośmioboczną wieżą, 1095-1100

typowy plan benedyktyński jest wynikiem reguły św. benedykta; budynki klasztorne skupiają się wokół wirydarza otoczonego z trzech stron krużgankami. po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz. dalej: pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy.

między innymi budowa tak ogromnego założenia, jakim było cluny III doprowadziła to zatracenia "misji", z jaką miał zmierzyć się zakon benedyktynów. oddalając się całkowicie od zasad założyciela, benedyktyni zajęli się gromadzeniem dóbr i powiększaniem włości. stąd na scenę wkroczyli cystersi, jako następna nadzieja na zmianę i odwrócenie uwagi od życia doczesnego w celu skupienia się na królestwie bożym. założone przez nich opactwo w citeaux na północ od dijon stało się ośrodkiem wcielania zasady ora et labora w życie. szybki sukces i rozwój zakonu nie wiązał się z chęcią bogacenia - wszystkie cysterskie opactwa cechowały się prostotą formy i konstrukcji, gdzie brak dekoracji malarskiej (w cluny III z pewnością znajdowały się malowidła ścienne), a rzeźba ograniczona jest do minimum. 

czerpiąca jednak z benedyktyńskiej, architektura cysterska wypracowała dwa typy kościołów. pierwszy posiadał prostokątne prezbiterium flankowane jedną lub dwiema parami kwadratowych kaplic, do których wchodziło się z nawy poprzecznej kościoła. typ drugi zaś zakładał prezbiterium (zamknięte półkoliście, wielobocznie, a nawet prostokątnie), w okół którego biegło obejście, do którego mogły jeszcze przylegać liczne kaplice. do samego kościoła przylegały najczęściej od południa trzy skrzydła klasztorne otaczając w ten sposób kwadratowy wirydarz; do wszystkich pomieszczeń wchodziło się przez krużganki. 

choć funkcjonalizm rozwiązań przypominał kluniackie rzuty schodkowe, kościoły cysterskie różniły się znacznie od benedyktyńskim na zewnątrz: ich bryła pozbawiona jest wież, które uważane były za nieskromne, a same kościoły były niższe i mniejsze (powtórzenie rozmiarów cluny III nie było praktykowane  w przypadku wszystkich naśladowników, ale u cystersów nie chodziło o przeszkody finansowe). portale również pozbawione były dekoracji, tak samo jak wnętrza: jedyną rzeźbą stojącą w środku była otoczona szczególnym kultem matka boska z dzieciątkiem. 

budowle benedyktyńskie i cysterskie:

Paray-le-Monial, uważany za zmniejszoną kopię Cluny II, X wiek

Saint Phillibert, Tournus, X w.

Opactwo w Fontevrault, 1110