jeśli kościół miał być symbolem civitas dei, a nawet nie symbolem - po prostu miał się dla wiernych s t a w a ć rajem; przenosić ich, dzięki wrażeniem optycznym i mistycznym przeżyciom, w świat odmienny od codziennego życia - to istotnie musiał tak właśnie być pomyślany. ale jedynie w san vitale idea ta została zrealizowana tak znakomicie na terenie zachodu. a i na wschodzie, w konstantynopolu, przewyższał do jeden tylko, najwspanialszy kościół wczesnego chrześcijaństwa - hagia sophia, kościół bożej mądrości, wzniesiony na dziesięć lat przed konsekracją san vitale, w rekordowym czasie pięciu lat, przez dwóch greckich budowniczych anthemiosa z tralles i izydora z miletu.jan białostocki, "sztuka cenniejsza niż złoto"
Anthemios z Tralles, Izydor z Miletu, kościół Hagia Sophia, VI w n.e.
Hagia Sophia jest najbardziej znaną budowlą Stambułu. Kościół pałacowy wzniesiono na polecenie cesarza Justyniana w latach 532-537 na ruinach bazyliki poświęconej w 360r. przez Konstantyna. Kościół był najwspanialszą świątynią Bizancjum. Po zdobyciu miasta przez Turków osmańskich w 1453 r. Hagia Sophia została zamieniona na meczet.źródło: www.skarby-swiata.pl
przy okazji tej budowli cesarz justynian miał ponoć wypowiedzieć słowa "salomonie, przewyższyłem cię!". pragnieniem cesarza było bowiem ufundowanie świątyni, która przewyższałaby wszystko, co było znane w ówczesnym świecie. i gdyby tylko udało mu się zlikwidować egipskie piramidy, jego marzenie miałoby szansę się spełnić. hagia sophia bowiem mierzy 55,6 m wysokości.
Hagia Sophia, przekrój
Hagia Sophia, plan
według założenia jej architektów, budowla została podzielona na trzy części: atrium otoczone portykami, narteks (= kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła) i bazylikę właściwą. hagia sophia jest najdoskonalszym przykładem bizantyjskiej bazyliki kopułowej, czyli założenia łączącego układ bazyliki z budowlą centralną.
bazylika
hagia sophia jest trójnawową bazyliką. nawa główna rozpoczyna się od narteksu i zakończona jest absydami. w całej budowli znajduje się 107 kolumn; część z nich w podwójnym rzędzie oddziela nawę główną od naw bocznych z emporami (= galeriami) pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste eksedry (= nisze).
sklepienie naw jest krzyżowe, a kolumny połączone są arkadkami.
budowla na planie centralnym
hagia sophia jest nakryta jedną kopułą na żaglach (pendentywach) wzniesioną na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu opartą na czterech słupach i dwiema półkopułami znajdującymi się nad apsydą i narteksem, opartymi na żaglach głównej kopuły, których podstawą są nisze umieszczone po bokach apsyd nawy głównej. w rzymskim świecie kopuły opierały się głównie na murach, zaś w tej bizantyjskiej innowacji półkolumny stanowią podporę na głównej kolumny, zaś same podtrzymywane są przez przypory umieszczone prostopadle do nawy. na zewnątrz kopuły zasłonięte są bębnami (=tamburami), w których znajdują się okna.
ważnym elementem założenia są właśnie okna. u podstawy głównej kolumny znajduje się ich czterdzieści, a w każdej z półkolumn po pięć. wpadające przez nie światło daje niesamowite efekty optyczne, dzięki którym już po otwarciu kościoła utarło się przekonanie, że kopuła budowli unosi się w powietrzu. mimo swoich rozmiarów daje ona wrażenie lekkiej, co określa często wykorzystywane przy okazji opisywania fenomenu haga sophii termin mistyczny materializm
efekt światła przenikającego przez okna
mozaiki
Jedną z najbardziej monumentalnych świątyń bizantyjskich jest Hagia Sophia (...) Wnętrze pokryte jest mozaikami, wśród nich znajdujemy jedno z najpiękniejszych, niezwykle delikatnych przedstawień Chrystusa. Spójrz na mocno podkreślone oczy. Przypatrz się, w jaki sposób artysta ułożył kostki mozaiki w obrębie policzków i szyi. Aby uzyskać barwę ciała i modelunek światłocieniowy, użył w tych miejscach kostek w różnych kolorach: różowym, czerwonym, a nawet zielonkawym.
źródło: Jolanta Gumuła "W tym cała sztuka"
tzw. Smutny Chrystus, XII/XIII w.
hagia sophia jest skarbnicą pięknych mozaik, mimo że wiele z nich zostało zatynkowanych lub zniszczonych przez turków, którzy przechwycili budowlę wraz z obaleniem konstantynopola w 1453 roku. większość dzieł powstała na przestrzeni VIII-IX wieku , po czasach ikonoklazmu (=obrazoburstwa).
Pantokrator, ok. IX wiek
mozaika znajduje się w tympanonie w wewnętrznym narteksie nad bramą cesarską. przedstawia chrystusa pantokratora, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie. prawą ręką udziela błogosławieństwa zaś w lewej trzyma otwartą księgę z inskrypcją "pokój z tobą, ja jestem światłością świata". (J) u jego stóp klęczy cesarz leon VI filozof. w medalionach po bokach jezusa znajdują się wizerunki najświętszej marii panny i archanioła gabriela. mozaika ta symbolizuje wieczną władzę nadaną przez chrystusa cesarzom bizantyńskim.
Matka Boska z Dzieciątkiem, 944
znajduje się w wewnętrznym narteksie, nad wejściem południowo-zachodnim, naprzeciw mozaiki pantokratora z cesarzem leonem VI. matka boska siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy zaś opierają się o piedestał wysadzany drogimi kamieniami. dzieciątko jezus siedzi na jej kolanie udzielając prawą ręką błogosławieństwa, a w lewej trzymając zwój. po lewej stoi konstantyn I wielki który prezentuje maryi model nowego miasta – konstantynopola, po prawej zaś justynian I wielki prezentujący model hagii sofii.
Matka Boska z Dzieciątkiem, 897
znajduje się w apsydzie głównej, a dokładniej w jej sklepieniu. maria siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale. zarówno tron, jak i piedestał ozdobione są drogimi kamieniami. prawa dłoń maryi spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje jezusa, który gestem ręki udziela błogosławieństwa.
wizerunek serafina
w pendentywach, czyli żaglach kopuły znajdują się wizerunki czterech serafinów, dzisiaj pozbawione twarzy. dzieła te zostały odnowione, tak jak i inne mozaiki w świątyni, przez braci fossati, XIX-wiecznych badaczy-rekonstruktorów haga sophi. to właśnie bracia fossati pozbawili serafinów ich twarzy, a także całkowicie odnowili dwie z oryginalnych mozaik na pendentywach, gdyż oryginały nie zachowały się.