jeżeli szukać w polsce miasta, w którym można doszukać się arcydzieł niemal z każdej epoki historii sztuki, to chyba trudno nie zgodzić się z tym, że kraków należy do czołówki takich miast. bo gdzie jeszcze tak pięknie przeszłość łączy się z nowoczesnością, gdzie można znaleźć w promieniu kilku kilometrów budowle, obrazy, rzeźby tak chętnie wymieniane w podręcznikach sztuki.
średniowiecze
Kościół św. Andrzeja, XI w., Kraków
kościół ten jest jednym z najstarszych zabytków miasta, jedną z niewielu budowli w polsce, które zachowały swoją pierwotną, romańską bryłę. jest to dwuwieżowa bazylika trójnawowa z transeptem oraz prezbiterium zamkniętym apsydą. piękno kościoła stanowi jego budulec; kładzione naprzemiennie warstwy wapienia i piaskowca tworzą gruby mur, dzięki któremu kościół mógł funkcjonować jako twierdza dla mieszkańców miasta. fasada widoczna od ulicy grodzkiej zwieńczona jest dwiema prostopadłościanami - wieżami o podstawie czworokątów, a w wyższych kondygnacjach - ośmioboków. istotnym elementem wież są biforia, czyli podwójne, małe okienka.
Barbakan, XV w., Kraków
krakowski barbakan, budowany w latach 1498-99 za panowania jana olbrachta, do XIX wieku nazywany "rondlem", to konstrukcja z cegły o murach grubości ok. 3 metrów. kiedyś forteca nie do zdobycia ze 130 strzelnicami oraz 7 wieżyczkami, dziś jest oddziałem muzeum historycznego miasta krakowa i miejscem na ekspozycje czasowe oraz czasami rozgrywki sportowe.
Kościół Mariacki, XIII-XIV w., Kraków
podstawowym średniowiecznym zabytkiem krakowa jest znajdujący się przy rynku głównym kościół pw. wniebowzięcia nmp, zwany potocznie kościołem mariackim. pierwsza budowla, pierwszy murowany kościół romański w polsce, stanęła w tym miejscu w XIII wieku. w następnym stuleciu - ze względu na zniszczenia po najazdach tatarskich - wzniesiono kolejną, już wczesnogotycką budowlę o charakterze kościoła halowego (z nawami o jednakowej wysokości). pod koniec XIV wieku, w latach 1392-1397 mistrz mikołaj werner obniżył mury naw bocznych, a w magistralnych wprowadził duże otwory okienne, zmieniając charakter zabudowy z halowego na bazylikowy. obecny wygląd kościoła to właśnie pozostałość po tej przebudowie.
fasada tego kościoła jest dość nietypowa dla gotyku, bowiem składa się z dwóch niesymetrycznych i różnych od siebie wież. wieża wyższa, zwana hejnalicą (bo z niej co godzinę grany jest hejnał mariacki) ma 82 metry wysokości. jest ona ceglanym prostopadłościanem na planie prostokąta udekorowanym ostrołukowymi okienkami oraz blendami z każdej strony okna na każdej kondygnacji; jednak na wysokości dziewiątej kondygnacji wieża zwęża się w bryłę o podstawie ośmioboku z dwoma rzędami okien zwieńczoną iglicą otoczoną wieńcem z ośmiu niższych wieżyczek. na najwyższej iglicy w roku 1666 umieszczono złoconą koronę. druga wieża, mierząca 69 metrów to dzwonnica kościelna. jest ona również na planie kwadratu i wygląda bardzo podobnie do wyższej wieży do dziewiątej kondygnacji. wieża ta jest zwieńczona renesansowym hełmem umieszczonym w roku 1592. hełm ten składa się z eliptycznej kopuły na ośmiobocznym bębnie zwieńczonej latarenką oraz otaczających kopułę czterech mniejszych kopułek na sześciobocznych podstawach.
wejście do kościoła stanowi barokowa kruchta (= przedsionek usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy również przed bocznym – do naw lub zakrystii) na planie ośmioboku z latarenką otoczoną wieżyczkami. nad kruchtą znajduje się również duże ostrołukowe okno z witrażami stanisława wyspiańskiego i józefa mehoffera.
kościół jest trzynawowy - nawie głównej towarzyszą też nawy północna i południowa, oraz wzniesione w późniejszych czasach kaplice. sklepienie jest głównie krzyżowo-żebrowe, jednak w kaplicach i prezbiterium sklepienia odbiegają od charakteru nawy głównej.
prezbiterium bowiem nakryte jest sklepieniem gwieździstym, którego zworniki udekorowane są herbami, w tym herbem polski i herbem krakowa.
polichromia ścian w prezbiterium i nawach to XIX-wieczne (1890-1892) dzieło jana matejki oraz jego uczniów, wśród których najbardziej zasłużeni to stanisław wyspiański i józef mehoffer. polichromie przedstawiają głównie piękne postaci aniołów o dziecięcych twarzach, ale także postaci fantastyczne czy diabły.
Wit Stwosz, Ołtarz Mariacki, 1477-89, Kraków
spośród wielu rzeźb znajdujących się w kościele mariackich, w tym krucyfiksu wita stwosza znajdującego się w tęczy (=otwór na granicy nawy głównej i prezbiterium) projektu jana matejki, najważniejszym i przyprawiającym o dumę pozostaje jednak ołtarz tego samego autora. wit stwosz był artystą cenionym w całej średniowiecznej europie, zaś w polsce uznawany za najwybitniejszego artystę. urodzony w szwajcarii, przybył do polski na polecenie króla kazimierza jagiellończyka z niemieckiej norymbergii. pozostawił po sobie dzieło, które pochłonęło 12 lat jego życia, które jednak w owym czasie stało się największym ołtarzem drewnianym w europie. mistrz wykonał je z drzewa lipowego, które ze względu na swoją miękkość było łatwiejsze w obróbce.
tej pentaptyk (= ołtarz składający się z pięciu części) ma wymiary 11 na 13 metrów i wypełniony jest scenami z życia maryi, nazywane radościami marii. predella stanowiąca podstawę ołtarza przedstawia drzewo jessego - drzewo genealogiczne jezusa. lewe skrzydło ołtarza przedstawia trzy sceny z życia maryi: zwiastowanie, narodzenie jezusa i hołd trzech króli. w prawym skrzydle znajduje się kontynuacja dziejów maryi i jej syna; jest to zmartwychwstanie jezusa, jego wniebowstąpienie oraz zesłanie ducha świętego (sceny czyta się od dołu do góry). warto zwrócić uwagę, że rzeźbiarzowi udało się uchwycić także życie współczesnych mu mieszczan, wygląd przedmiotów, budynków, kostiumów i krajobrazów stanowiących tło dla scen z ewangelii.. najsłynniejsza, centralna część ołtarza to już dzieje samej maryi- zaśnięcie. największa scena z postaciami mierzącymi ok. 2,7 metra wysokości wykonanymi z niezwykłą precyzją; dramatyzm sceny został ukazany nie tylko gestykulacją i mimiką otaczających marię apostołów - wielkie znaczenie ma tu także realizm przedstawionych postaci, zmarszczki na ich twarzach, piękne loki włosów, fałdy szat, a przede wszystkim napięta skóra ukazująca ścięgna i tętnice. w obliczu geniuszu tej przepięknej sceny niemal giną dwie pozostałe, merytorycznie ważniejsze: wniebowzięcie maryi, gdzie maria pobożnie składa ręce do modlitwy w towarzystwie aniołów i jezusa otoczona złotym blaskiem płomieni na błękitnym tle ołtarza; oraz koronacja maryi na nastawie ołtarza, gdzie postawiono również posągi św. stanisława i św. wojciecha - kluczowych polskich świętych doby średniowiecza.
lecz jednak najznakomitszą średniowieczną pozostałością w krakowie jest zabudowa na wawelu. sam wawel już ponoć od czasów prehistorycznych był zamieszkiwany przez ludzi, jednak z czasem stał się siedzibą władzy świeckiej i duchownej. od czasów kazimierza odnowiciela wawel był oficjalną siedzibą królów i był nią aż do czasów zygmuntowskich. najważniejszą średniowieczną budowlą tego wzgórza jest katedra wawelska pw. św. św. wacława i stanisława. pierwsza katedra w tym miejscu stanęła w XI wieku, jednak dopiero kształt tej, która w XII wieku stanęła na jej miejscu jest nam znany; miała ona charakter trójnawowej, dwuchórowej bazyliki. pozostałością tej budowli jest chociażby krypta św. leonarda. w XIV wieku przebudowana na polecenie króla kaziemierza wielkiego z pozostałości po zniszczonej budowli romańskiej otrzymała charakter gotycki, który mimo wielu następnych zmian wciąż widoczny jest w architekturze kościoła, szczególnie w wyglądzie zewnętrznym; trzy wieże otaczające katedrę to ceglane prostopadłościany zwieńczone różnymi hełmami, jednak zachowujące średniowieczne trzwony, np. dolne kondygnacje wieży srebrnych dzwonów pochodzą z czasów krypty św. leonarda. najbardziej gotyckim elementem budowli jest jej fasada z zachowaną rozetą oraz ostrołukowymi oknami gotyckimi.
we wnętrzu katedry znajdują się gotyckie sarkofagi kazimierza wielkiego, władysława jagiełły i kazimierza jagiellończyka, który jest dziełem samego wita stwosza.
renesans
Franiszek Florentczyk, dziedziniec zamku na Wawelu, XVI w.
renesans w krakowie, a w ogóle w polsce to zasługa króla zygmunta starego, który na początku XVI wieku zdecydował o przebudowie zamku wawelskiego. w tym celu sprowadził do polski wielu włoskich artystów, z których franciszek florentczyk najwyraźniej zapisał się w dziejach wawelu. jego dziełem było przeorganizowanie zamku w formę czworoboczną, dzięki której w jego wnętrzu znajdował się dziedziniec otoczony krużgankami (=korytarze-balkony zdobione arkadami wspartymi na kolumnach). ściany na dziedzińcu mają trzy kondygnacje; dwie dolne wypełnione są arkadami, zaś najwyższa jest podwyższona, podtrzymywana przez długie i cienkie kolumny.
Bartolomeo Berrecci, kapica Zygmuntowska, 1518-33
za najważniejsze dzieło krakowskiego renesanu uważa się jednak kaplicę zygmuntowską, dobudowaną do katedry wawelskiej w pierwszej połowie XVI wieku z rozkazu króla zygmunta starego, który planował budowę mauzoleum dla swojej rodziny. dzieło włoskiego artysty bartolomeo berrecci jest zbudowane na planie centralnym - korpus kaplicy jest sześcianem, a bęben podtrzymujący kopułę ma podstawę ośmioboku. w bębnie umieszczono okrągłe okna oraz antyczne pilastry w porządku spiętrzonym. sama kopuła z walcowatą latarenką zwieńczoną złotą koroną oraz iglicą z aniołkiem podtrzymującym krzyż, jest pozłacana z kasy anny jagiellonki. ten skromny rozmach jest skomentowany inskrypcją łacińską non nobis domine non nibis sed nomini tuo - nie nam panie, nie nam, ale imieniu twemu.
barok
Antonio Solari, Kościół na Skałce, 1733-1751, Kraków
jednym z ciekawszych dzieł barokowych istniejący w krakowie jest kościół pw. św. św. michała archanioła i stanisława biskupa znajdujący się na lekkim wzniesieniu, skąd potocznie nazwywany kościołem na skałce. jego fasada autorstwa antonio solariego to typowy dla baroku zaalpejskiego zespół dwóch symetrycznych wież z łamanymi gzymsami. ciekawym elementem kościoła są prowadzące do portyku schody typowe dla założeń pałacowych tej epoki.
Jan Trevano, kościół św. Piotra i Pawła, 1605-1619, Kraków
jednak barokową perełką w krakowie, jest ufundowany dla jezuitów przez króla zygmunta III wazę kościół pw. apostołów piotra i pawła, nazywany zaalpejskim il gesu. kościół ten jest jednonawowy z niewielkimi nawami bocznymi-kaplicami. kopuła znajdująca się na skrzyżowaniu nawy z transeptem jest prawie niewidoczna zza wysokiej dwukondygnacyjnej fasady. dolna część fasady jest bardzo dynamiczna dzięki podwójnym pilastrom korynckim i portykowi kolumnowemu, a także łamanemu gzymsowi. górna kondygnacja rzeczywiście przypomina dzieło giacomo della porty poprzez tympanon podtrzymywany przez ścianę z symetralnie odchodzącymi zawijasami, jednak idącymi w górę, a nie w dół tak jak w il gesu, oraz zakończonymi sztorcami, a nie wolutą.