secesja krakowska

kontynuacja postu: http://butterfield-reignbeau.blogspot.com/2011/07/i-znow-krakow.html

ruchy modernistyczne opanowały polskę w latach 90. XIX wieku i trwały do momentu odzyskania przez polskę niepodległości w 1918 roku. nurt wniesiony do polskiej sztuki za sprawą poezji kazimierza przerwy-tetmajera szybko przyjął się na polskim gruncie, na kształt wzorów europejskich nazwany młodą polską.

choć oczywiście rozwijano program modernistyczny na wszystkich terenach polskich, głównie na południu we lwowie i zakopanem, trzeba przyznać, że najwięksi artyści i najwspanialsze dzieła młodej polski powstały w właśnie w krakowie, być może za sprawą dwóch faktów. po pierwsze, miasto to znajdujące się w zaborze austriackim pozostawało pod wpływami wiednia, w którym przecież powstawały jedne z pierwszych dzieł modernistycznych, a poza tym austria uważana jest za matkę pojęcia secesji. po drugie to kraków był po warszawie największym ośrodkiem sztuki, posiadał szkołę sztuk pięknych i dawał artystom duże możliwości rozwoju i inspiracji, co w tym czasie nie mogło mieć miejsca w żyjącej powstaniem styczniowym i jego skutkami warszawie.

architektura secesyjna w krakowie

skoro kraków i cała galicja znajdowały się pod wpływem zaboru austriackiego, secesja krakowska - szczególnie w dziedzinie architektury - wpasowała się w nurt secesji austriackiej. choć względem innych miast dawnych austro-węgier kraków nie może poszczycić się dużą ilością secesyjnych budowli, to i tak w wielu budynkach świeckich, a także w kościołach, można odnaleźć elementy secesji - od elementów architektonicznych, po wykończenia - polichromie i witraże.

warto jednak zaznaczyć, że secesja austriacka była tylko punktem wyjścia dla krakowskich architektów. typowo wiedeńska secesja cechuje się zgeometryzowaniem, szczególnie upodobała sobie figurę kwadratu, a także surowością - w odróżnieniu od innych krajów europejskich rezygnuje z organicznych dekoracji.
w elewacji wielu krakowskich budynków secesyjnych najbardziej widoczne są jednak zaokrąglone kanty, zakrzywione ściany, wygięte gzymsy, a także przekształcenia elementów takich jak attyka - dodawano dekoracyjne ślimacznice i fryz organiczny. 

twórczość secesyjną krakowa reprezentują dwaj płodni architekci: franciszek mączyński i tadeusz stryjeński. byli oni twórcami między innymi tzw. domu pod globusem, siedziby izby handlowo-przemysłowej. jest to budowla dwupiętrowa, ceglana z narożną wieżą zegarową z podświetlanym zegarem, nakrytą ostrosłupowym hełmem zwieńczonym ażurowym, metalowym globusem nawiązującym luźno do złocistego globusu z domu secesji w wiedniu. portal wejściowy pokryty jest płaskorzeźbami konstantyna laszczki, modernistycznego rzeźbiarza, wyobrażającymi personifikacje handlu i przemysłu, zaś na szczycie fasady umieszczono blaszany żaglowiec z godłem izby handlowo-przemysłowej z 1905.
perełkami wnętrza są stiuki oraz witraże projektu mączyńskiego, a także dodane w latach 1926-28 dekoracje  projektu józefa mehoffera. sala mehofferowska znajduje się na piętrze budynku nakryta żelbetonowym stropem i podzielona jest na trzy sfery; dolną pokryto jasną boazerią dekorowaną w płycinach wachlarzykowatymi wzorami i ozdobami ludowymi, środkową i górną rozdzielono jednobarwnym pasem, wypełniając je motywami geometrycznymi i kwiatowymi.

Franiszek Mączyński, Tadeusz Stryjeński, Dom pod Globusem, 1904-6

ul. Długa 1, Kraków

drugim dziełem duetu mączyński - stryjeński jest przebudowany XIX- wieczny budynek teatru starego ze stylu florenckiego pałacu na secesyjny. przekształcenia nadały fasadzie typowy dla secesji wygląd - attyka została ozdobiona ślimacznicami i dekoracyjnym fryzem organicznym, motyw kół i pionowych odcinków nawiązuje do secesji wiedeńskiej. stiukowy fryz roślinny zaprojektował w 1906 roku józef gardecki.

Franciszek Mączyński, Tadeusz Stryjeński, Teatr Stary, 1903-6
pl. Szczepański 1, Kraków

innym dziełem franciszka mączyńskiego jest pałac sztuki, czyli gmach towarzystwa przyjaciół sztuk pięknych, wzorowany na pawilonie wystawowym secesji (domu secesji) w wiedniu. faktycznie, jest to jedna z niewielu krakowskich budowli tak wzorcowo naśladująca architekturę austriacką tego okresu. widać to przede wszystkim po zrezygnowaniu z płynnych linii w fasadzie, tak częstych w innych secesyjnych budowlach krakowa. tutaj wszystko utrzymane jest wedle zasad geometrii, budowla wpisana jest w prostokąt, a fasada podzielona pilastrami i gzymsami na prostokąty i kwadraty, dając wrażenie harmonii i ładu tak bliskie renesansowi włoskiemu. budowla ta była dziełem wielu artystów, chociażby fryz przedstawiający zmienność losów artysty jest dziełem jacka malczewskiego. znajdujące się na fasadzie popiersia mistrzów zasłużonych dla sztuki polskiej wyszły spod dłuta czołowych rzeźbiarzy krakowskichj, w tym konstantyna laszczki. sama fasada zwieńczona jest figurą apollina w słonecznej aureoli. 

Franciszek Mączyński, Pałac Sztuki, 1989-1901pl. Szczepański 4, Kraków

najwspanialszą budowlą sakralną okresu młodej polski jest bazylika najświętszego serca pana jezusa w krakowie, w którym widać typowe dla okresy modernizmu odwołania do tradycji gotyckiej, a także romańskiej i barokowej. elewacja budowli utrzymana jest w kolorystyce czerwonej cegły i szarych detali - kamiennych obramowań okien, w których zwieńczeniach znajdują się mozaikowe herby miast, które przyczyniły się do budowy kościoła. budowla ta pokazuje jest ucieleśnieniem jednego z postulatów modernizmu: jest to dzieło całościowe, w którym wszystkie elementy architektoniczne, malarskie, rzeźbiarskie i mozaiki tworzą przemyślaną kompozycję. nad portalem wejściowym, pod wieżą znajduje się mozaika przebicie boku chrystusa, wykonana według projektu jana bukowskiego, a nieco wyżej, rzeźby projektowane przez xawerego dunikowskiego. rzeźba dunikowskiego z roku 1912 znajduje się także na zewnątrz zakrystii na tle wschodniej ściany kościoła i przedstawia twórcę świątyni - franciszka mączyńskiego.

Franciszek Mączyński, Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1903

ul. Kopernika 26, Kraków

za największego twórcę budowli secesyjnych krakowa (głównie kamienic) uważa się teodora talowskiego, nazywanego polskim gaudim. jego twórczość klasyfikuje się między secesją pełną asymetrii i fantastycznej ornamentyki a modernizmem i historycyzmem, stąd często nadaje mu się miano architekta eklektycznego, bowiem korzysta ona z form późnogotyckich, renesansowych i manierystycznych, pełnych falistych ornamentów. jego budowle charakteryzuje swoboda w tworzeniu układów przestrzennych, a także asymetryczność fasad, często zdobionych sentencjami, napisami i wyolbrzymionymi detalami. często za gaudim stosował efekty światłocieniowe inspirowane barokiem - w tym celu wprowadzał do budowli wykusze (=wysunięty przed elewację pokój na wysokości piętra) i ryzality (=element wysunięty przed elewację na poziomie parteru w części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony aż do dachu). talowski nie należał do artystów obdarzonych międzynarodową sławą, aczkolwiek doceniano go na lokalnych konkursach.

Teodor Talowski, Kamienica "Pod Pająkiem" (dom własny artysty), 1889,

ul. Karmelicka 35, Kraków

Teodor Talowski, kamienica "Pod śpiewającą Żabą", 1889-90
ul. Retoryka 1, Kraków

odwołanie do renesansu flamandzkiego

Teodor Talowski, kamienica "Festina Lente", 1887
ul. Retoryka 7, Kraków

odwołanie do renesansu włoskiego

Teodor Talowski, kamienica "Pod Osłem", 1891
ul. Retoryka 9, Kraków

odwołanie do renesansu włoskiego

Roman Bandurski (uczeń Talowskiego), Dom "Pod Sową", 1907
ul. Krasińskiego 21, Kraków

do ciekawszych kamienic krakowskich tego okresu należą budowle z ulic czystej i zyblikiewicza, w których cechami wspólnymi są zdobione motywami organicznymi metalowe balkoniki oraz dekoracje w kształcie liścia kasztanowca, motyw często spotykany w ornamentyce krakowskich budynków mieszkalnych. ciekawym elemeten kamienicy z ulicy zyblikiewicza jest dom garnizonowy (gmach dawnego kasyna oficerskiego garnizonu austriackiej twierdzy kraków) zdobiony oryginalnym daszkiem nad bramą wejściową w stylu art nouveau. jest to neorenesansowy budynek o charakterze willi włoskiej wielokrotnie przebudowywany. wnętrze domu utrzymano w stylu modernistycznym z metalową krętą klatką schodową i salą balową zdobioną stylizowanymi ornamentami, lampami i geometryzującymi elementami metalowymi - w tej sali sfilmowano scenę balu do "listy schinflera" stevena spielberga.

ul. Czysta 19, Kraków

ul. Zyblikiewicza 11a, Kraków

Tomasz Pryliński, Dom Garnizonowy, 1889
ul. Zyblikiewicza 1, Kraków

jama michalikowa

ta jedna z najstarszych w krakowie kawiarii została nazwana jamą z braku okien, zaś michalikową od nazwiska jej właściciela - jana apolinarego michalika. założona w 1895 roku, jest słynna nie tyle pod względem architektonicznym, co historycznym - to tu miały miejsce występy kabaretu "zielony balonik", było to też miejsce spotkań śmietanki artystycznej modernistycznego krakowa. wnętrze przebudował w 1908 roku franciszek mączyński. ważnym wystrojem wnętrza są liczne obrazy darowane właścicielowi często w ramach rekompensaty za niezapłacone rachunki. na piękno wystroju składają się także liczne witraże oraz meble.

Jama Michalika, 1895
ul. Floriańska 45, Kraków

dom towarzystwa lekarskiego

choć sam budynek nie jest architektonicznie secesyjny, to słynne jest jego wnętrze zaprojektowane przez stanisława wyspiańskiego jako jedyne wnętrze świeckie w krakowie jego projektu. klatka schodowa ujmuje finezyjną ornamentyką z motywem kasztana oraz niepowtarzalnym oświetleniem, uzyskanym dzięki dużemu witrażowi z apollonem. sala posiedzeń, pomalowana w tonach ciemnego różu i udekorowana fryzem roślinnym z liśćmi i kwiatami pelargonii, umeblowana jest stołami i krzesłami w stylu secesyjnym, funkcjonalnym i prostym. według anegdoty wyspiański celowo zrobił niewygodne krzesła, aby przeszkodzić słuchaczom w zasypianiu. sala jest oświetlona lampami, których motywy zainspirowane zostały płatkami śniegu. 

Stanisław Wyspiański, Apollo Spętany, 1905

Stanisław Wyspiański, Dom Lekarski, 1905
ul. Radziwiłłowska 4, Kraków