k l a s y c z n y (sztuka attycka)
architektura
okres klasyczny w atenach to czasy peryklesa (444 - 429 p.n.e.), który doprowadził do militarnej potęgi grecji, a łupy wojenne przekazywał na budowlę najwspanialszych kompleksów świątyń. pieniądze, które wpłynęły do skarbca po zwycięstwie w wojnach z persami, a także zbroje i metale spod maratonu dały finansową możliwość przebudowy najwspanialszego założenia architektonicznego starożytnej grecji - wzgórza akropol, co znaczy górne miasto.
- partenon 447-432 p.n.e.
- erechtejon 421 p.n.e.– 406 p.n.e
- świątynia ateny nike (nike apteros) 450 p.n.e.- 421 p.n.e.
- propyleje 437 p.n.e. - 432 p.n.e. (nieukończone)
- sanktuarium artemidy brauronia
wedle zwyczaju archaicznego, ten zespół budowli sakralnych, mających także funkcję cytadeli miasta, zbudowano na wzgórzu. na jego teren prowadziły propyleje, czyli monumentalna brama na planie prostokąta z kolumnami z drugą, mniejszą bramą (dwa poziomy związane z ukształtowaniem terenu) i poprzeczną ścianą z pięcioma przejściami oraz dwoma skrzydłami. zostały zbudowane z marmuru w porządku doryckim. fasady budynku głównego były heksastylowe. do wejścia prowadziły schody. część zachodnia podzielona była na trzy nawy dwoma rzędami kolumn w porządku jońskim. część północna, tzw. pinakoteka była ozdobiona obrazami znanych ówczesnych malarzy, mieściła w sobie także magazyn i skarbiec. propyleje prowadziły na dziedziniec zdobiony kolumnami maskującymi nierówność terenu, na którym znajdowały się świątynie, wśród nich najsłynniejszy partenon wzniesiony przez peryklesa na cześć bogini ateny partenos (dziewicy), patronki miasta. świątynia ta jest peripterosem zbudowanym w porządku doryckim z białego marmuru. posiadał trzy nawy połączone w obejściu za posągiem. architektami tej budowli byli ichtinos i kanikrates. kolumny, a szczególnie fryz, były polichromowane, ale dziś możemy podziwiać tylko białą nagość tej potężnej budowli. głównym elementem świątyni był posąg ateny dłuta fidiasza wykonany techniką chryzelefantyny. płaskorzeźby na metopach to także dzieło wielkiego fidiasza. odstępstwem od stylu doryckiego jest fryz joński - panatenajski przedstawiający obchody święta ku czci ateny.
Partenon, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.
świątynią właściwą całego kompleksu był jednak nie partenon (mówi się, że był on jedynie "skarbcem" zbudowanym dla ochrony wielkiego dzieła fidiasza, który mógłby stać się łupem złodziei ze względu na drogi materiał - złoto i kość słoniową), a erechtejon, prostylos zbudowany w porządku jońskim na cześć bohatera erechteusza, poświęcona posejdonowi i atenie (według mitu atena konkurowała z posejdonem o patronat nad atenami, a budowa świątyni poświęconej obu bóstwom miała być osłodzeniem gorzkiej porażki posejdona, którego dar - źródełko, okazał się mniej kuszącym dla ateńczyków niż oliwki ateny). ciekawa jest dwupoziomowość układu świątyni wymuszona ukształtowaniem terenu - cała świątynia złożona jest bowiem z trzech połączonych ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta, a do każdej z nich prowadziło osobne wejście. główny, środkowy budynek miał heksostylową fasadę tak jak partenon skierowaną ku wschodowi. od strony północnej znajdował się portyk otoczony z trzech stron jońską kolumnadą, a najbardziej charakterystycznym elementem tej budowli są kariatydy (kolumny-kobiety) podtrzymujące zadaszenie południowego portyku.
Erechtejon, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.
drugą budowlą jońską, zaprojektowaną wcześniej niż propyleje, ale zrealizowaną później jest świątynia nike apteros wzniesiona na naturalnym ustępie skalnym akropola. jest to czterokolumnowy amfiprostylos posiadający dwa portyki od wschodu i zachodu. była to najmniejsza budowla akropolu, uznawana nawet za miniaturę świątyni. ciągły fryz ozdobiono scenami bitewnymi oraz podobiznami ateny i innych bóstw. w środku znajdował się posąg bogini zwycięstwa utrzymanej w stylu mokrych szat - przylepionych do ciała, będących pretekstem do ukazania kobiecych kształtów (bowiem jeszcze panuje archaiczna tradycja nieukazywania nagiego kobiecego ciała)
Świątynia Nike Apteros, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.
rzeźba
rzeźb okresu klasycznego pozostało nam bardzo niewiele. większość z nich znamy wyłącznie dzięki ich mniej lub bardziej wiernym kopiom rzymskim, na podstawie których można określić cechy rzeźby greckiej. przede wszystkim jeszcze bardziej niż w rzeźbie archaicznej panował ideał ludzkiego ciała, wysportowanego, młodego, coraz częściej nie już w pozie statycznej i frontalnej, ale w ruchu. jednymi z niewielu zachowanych greckich oryginałów jest brązowy woźnica delficki w szacie trzymające resztki lejc od powozu oraz posejdon wyłowiony z morza.
Woźnica delficki, Delfy
największym greckim rzeźbiarzem był fidiasz, czego dowodem był fakt, że nie tworzył swoich prac sam i mógł sobie pozwolić na uczniów, którzy wykonywali całą pracę na podstawie jego projektów. jego dzieła ruchome, takie jak posąg ateny partenos czy zeusa olimpijskiego, oba mierzące po kilkanaście metrów wykonane techniką chryzelefantyny ze złota i kości słoniowej, nie zachowały się do naszych czasów. wiemy jednak z rzymskich kopii i przekazów, że 11-metrowa atena partenos była ubrana w długą szatę, miała na sobie elementy uzbrojenia i hełm z końmi, a w prawej ręce trzymała małą nikę (element skalujący, którego rozmiary porównywalne są do rzeczywistej wysokości człowieka - 170 m). trzymała ona tarczę, na której widniała płaskorzeźba przedstawiająca gigantomachię i wojnę amazonek, a wśród postaci fidiasz umieścił portret wielkiego peryklesa i swój własny, przez co został skazany na wygnanie (swoboda twórcza artystów była mocno ograniczona). wygnany z aten fidiasz udał się do olimpii i tam stworzył zeusa olimpijskiego mierzącego około 12 metrów wysokości wliczonego do siedmiu cudów antycznego świata.
Fidiasz, Trzy Mojry, Partenon, V w. p.n.e.
fidiasz był także autorem reliefów utrzymanych w stylu mokrych szat
h e l l e n i s t y c z n y
architektura
sztuka okresu hellenistycznego to efekt asymilacji kulturowej, której hołdował zmarły w roku 323 p.n.e. pan tej części świata - aleksander wielki. wbrew swoim uniwersalistycznym zapędom i greckiej dumie aleksander miał wielki wpływ na rozwój sztuki i wymianę dokonań artystycznych greckich, azjatyckich, perskich, mezopotamskich. jest to jednak czas, gdy wznoszono coraz mniej świątyń, a trzy porządki zaczęły stapiać się w jeden, tworząc przedziwne kombinacje i nie zawsze efektowne rozwiązania.
wraz ze śmiercią aleksandra sztuka jednak stopniowo zaczyna się odradzać - szczególny prym wiodą porządki joński i koryncki, które dzięki polityce aleksandra docierają do miejsc, które wcześniej nie miały styku z tego typu budownictwem.
Wielki Ołtarz Pergamoński, 180 - 160 p.n.e., rekonstrukcja, Pergamonmuseum, Berlin
efektem "ekspansji" architektury helleńskiej na inne tereny jest wielki ołtarz zeusa zwany pergamońskim znajdujący się na terenie dzisiejszej turcji, zaś jego rekonstrukcja cieszy oczy zwiedzających muzeum pergamońskie w berlinie. zabytek znaleziono we fragmentach podczas niemieckiej ekspedycji archeologicznej. ołtarz ten znajdował się na akropolu w pergamonie obok innych budowli - świątyni ateny, biblioteki, pałaców królewskich i teatru. ten ciekawy zabytek składa się z kolumnady wzniesionej na podstawie w kształcie podkowy, poniżej której biegł długi na 113 metrów fryz, którego główna tematyka przedstawia gigantomachię - jest to fryz narracyjny, o dużej sile ekspresji i świetnej anatomii. najsłynniejszy fragment przedstawia bogów wyrywających gigantów od ziemi - ich matki gai, co było jedynym sposobem na ich zabicie.
fragment fryzu, Ołtarz Pergamoński, 180 - 160 p.n.e.
rzeźba
najsłynniejsze greckie rzeźby pochodzą właśnie z okresu hellenistycznego, gdzie artyści zaczęli interesować się nie tylko ciałem, ale i osobowością człowieka, różnymi etapami jego życia (np. dzieciństwo), przynależnością społeczną i etniczną, wypracowując realistyczne formy modelunki, ekspresji i ruchu pozwalające na ukazanie detali sylwetki ludzkiej. stylowo inspirowana dziełami wielkich mistrzów (głównie skopasa, praksytelesa, lizypa), rozwinęła 3 podstawowe tendencje: tzw. barokową – patetyczną i dynamiczną, rokokową – delikatną i finezyjną oraz klasycyzującą (określaną też jako tradycyjną) – chłodną i akademicką.
Grupa Laokoona, ok. II w. p.n.e., kopia rzymska, Muzea Watykańskie, Rzym
przykład tendencji barokowej
Śpiąca Hermafrodyta, kopia rzymska, Luwr, Paryż
przykład tendencji rokokowej
symbolem greckiej rzeźby stały się dwa wykonane przez nieznanych nam dzisiaj artystów dwa posągi boginek, wzór piękna i przykład kunsztu ich autorów. jedna z nich to nike z samotraki znaleziona w 1863 roku przez francuskiego archeologa charlesa champoiseau. rzeźba znajdowała się przy ołtarzu wielkich bogów na egejskiej wyspie samotraka i według projektu miała schodzić z nieba i trąbą ogłaszać zwycięstwo rodyjczyków nad syrią. jest to piękny przykład stylu mokrych szat; ubrana w cienki chiton bogini zdaje się stać pod wiatr - jak syrena na dziobie okrętu zwycięskiej floty. co ciekawe autor wycyzelował tylko jedną część dzieła, tę, z której można ją było oglądać. druga zaś wykazuje niedbałość techniki i pokazuje, że hellenistyczny artyści skupiali się na całościowym oddaniu przestrzenności i odtworzeniu akcji, a nie detalach rzeźby obrotowej.
Nike z Samotraki, 190 - 180 p.n.e., Luwr, Paryż
drugie arcydzieło późnej rzeźby greckiej to wenus z milo znaleziona w 1820 roku przez wieśniaka, który odkopał posąg na swoim polu na wyspie milo. choć posąg znaleziono na terenie grecji, francja rościła sobie do niego prawa, przez co przez długi czas nie można było rozstrzygnąć sporu, kto ma zająć się konserwacją dzieła i gdzie ma ono być przechowywane. ostatecznie posąg trafił do luwru i wszczęto poszukiwania odłamanych części rzeźby - już wtedy była ona pozbawiona rąk. poszukiwania nie powiodły się, lecz mimo anatomicznych braków wenus jest przykładem antycznego piękna. piękna kobieta w kontrapoście odziana jest w luźną szatę okrywającą ją od bioder po kostki ukazując "wspaniały brzuch, długi jak morze" - jak napisał o nim auguste rodin. co ciekawe, ów część garderoby została wykonana osobno i założona na boginię tak, że ma się wrażenie realistycznego oddzielenia ciała od draperii.
Wenus z Milo, 130 - 100 p.n.e., Luwr, Paryż