średniowieczna skandynawia

chrześcijaństwo rozpowszechniło się w skandynawii na przełomie IX i X wieku, choć tak naprawdę chrystianizacja odbywała się bardzo niejednolicie i przyjęcie chrztu nie oznaczało porzucenia dawnych obrzędów. w przypadku większości plemion nordyckich chrzest przejmowali, tak jak w polsce, wodzowie, jednak nie były to chrzty "w imieniu" całego plemienia, bowiem każdy mógł samodzielnie zadecydował o swoim chrzcie. stąd trudno określić, kiedy dokładnie skandynawia stała się skandynawska; jedynie w przypadku islandii chrześcijaństwo przyjęto wspólnie po podjęciu demokratycznej decyzji w 1000 roku.

wraz z nowymi zwyczajami, jednak dość opornie przyjmowanymi przez pogańskie społeczeństwo, dotarły do skandynawii kontynentalne rozwiązania architektoniczne. nie dziwi jednak, że pomimo inspiracji budownictwem francji, niemiec i anglii, opartego na kamieniu i cegle, dominującym materiałem pozostanie drewno, którego nie brakowało w tej zalesionej krainie. tak jak w życiu codziennym pogodzono wiarę w chrystusa i thora jednocześnie, tak i architektura wikingów pełna będzie lokalnych elementów. do najwspanialszych zabytków skandynawskiej architektury drewnianej wczesnego średniowiecza należy zespół kościołów klepkowych (słupowych/ masztowych), których przykłady można oglądać jeszcze w niektórych miejscowościach danii, norwegii, szwecji (a nawet w karpaczu!). stave, bo tak brzmi ich oryginalna nazwa, oparte są na konstrukcji słupowej, opartej na ramie złożonej z pionowych słupów narożnych spiętych długimi deskami - klepkami - które nakładane pionowo tworzą ścianę kościoła. kościoły te mogły mieć różnie zaaranżowane wnętrze; tak jak najstarszy zachowany przykład norweski, kościół w borgund, mogły być jednonawowe, z małym prezbiterium, ale bywały i budowle bardziej rozbudowane. cechą charakterystyczną tych budowli jest jednak stromy wielopiętrowy dach pokryty gontem, których kalenice zwieńczone są głowami smoków.

Borgund stavkirke, XII w., Norwegia

najwięcej budowli romańskich zachowało się na terenie dzisiejszej danii, szczególnie na wyspie bornholm. dania była w okresie wczesnego średniowiecza najlepiej prosperującym "państwem" skandynawskim, tam rozwijała się struktura feudalna, budowano miasta. każde miasto koncentrowało się wokół kościoła, stąd tak wysoka liczba wnoszonych w tym czasie świątyni. co ważne, w momencie kryzysu gospodarczego zabrakło pieniędzy na przebudowę kościołów w stylu gotyckim (często praktykowany zabieg), więc większość budowli pozostało do dziś w niezmienionej formie. kościoły na bornholmie mają charakter obronny, co wydaje się nieodłączną cechą architektury romańskiej, jednak w tym przypadku gruby mur i małe okna nie mają tylko związku z konstrukcją budowli, ale realnym niebezpieczeństwem ze strony wendów, słowian nadbałtyckich. większość kościołów bornholmskich zbudowano na rzucie centralnym, w ówczesnej stolicy wyspy wzniesiono jednak kościół nawowy, składający się z wysokiej wierzy i addycyjnych segmentów składających się na korpus zakończony stosunkowo płytką absydą. istotnym dla architektury obronnej jest oczywiście budulec: kamień, a w przypadku aa kirke zielony piaskowiec, pozyskiwany lokalnie.

Aa Kirke, Aakirkeby, Bornholm, XII w., Dania

w danii pojawi się też materiał typowy dla północnej europy kontynanetalnej - cegła. już od początku lat 40. XII wieku powstają budowle właśnie składające się z cegły, tak jak bjernede kirke na zelandii. jest to też typowy przykład kościoła wczesnoskandynawskiego w skandynawii - stosunkowo niewielka rotunda z małym prezbiterium i absydą, drobnymi oknami i spadzistym dachem.

Bjernede kirde, Zelandia, XII w., Dania

rozpowszechniającym się materiałem na terenie skandynawii, stanie się także rodzimy granit, który posłuży do budowli katedry w lund, jedyny zabytek architektury romańskiej na terenie szwecji. choć zewnętrzna bryła jest wynikiem XIX-wiecznej stylizacji (a pierwotna bryła posiada wczesnogotyckie wieże i przypory), świątynia ta posiada interesujące romańskie wnętrze, szczególnie w XII-wiecznej krypcie. 

Lunds Domkyrka, XII w., Szwecja

przekryta sklepieniem kolebkowym, wywalczyła sobie miejsce w historii sztuki skandynawskiej 23 filarami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. niewiele wiemy o średniowiecznej rzeźbie - znaczna część została zniszczona w czasie reformacji, ale wiadomo, że figury były przede wszystkim importowane z niemiec czy niderlandów. z kolei rzeźba architektoniczna jest bardzo skromna, a wręcz nieobecna. wzbudza zatem żywe zainteresowanie dekoracja filarów krypty w lund (nota bene wykonanych prawdopodobnie przez artystę niepochodzącego ze skandynawii); szczególnym zainteresowaniem cieszy się filar otulany przez mężczyznę, którego niektórzy chcą łączyć z gigantem finnem - według legendy założył się on z mnichem, że zbuduje kościół, ale po pracy mnich będzie musiał odgadnąć jego imię. kiedy ziemia podpowiedziała mnichowi imię giganta, ten postanowił zniszczyć swoją pracę, jednak chwyciwszy filara zamienił się w kamień. historia poza wartością turystyczną mówi nam też o głęboko zakorzenionej wierze w baśniowe postaci, które do dziś mimo wiary chrześcijańskiej uważane są za istniejące na prawdę...

Lunds Domkyrka, XII w., Szwecja

uważana za pierwszą gotycką budowlę w skandynawii katedra w roskilde wykorzystuje także cegłę; co ciekawe gotycka przebudowa tego kościoła jest efektem bezpośredniej inspiracji architekturą katedralną francji, a nie bliższych przykładów ceglanego budownictwa niemiec. jednak w porównaniu z architekturą francuską kościół ten jest bardziej oszczędny - widać to zarówno w braku zdobień westwerku (który pochodzi jednak dopiero z XIV w.), ale też w zastosowaniu nie typu bazylikowego, ale hali, co częstsze na terenach północnych. katedra w roskilde stanowiła wzór dla innych budowli skandynawskich; jest dziełem wielu władców duńskich (król chrystian IV wybudował wieżę na skrzyżowaniu naw i iglice wież zachodnich w XVII wieku) i miejscem ich pochówku.

Roskilde Domkirke, XII-XIV w., Dania

późniejszą, ale równie okazałą, jest katedra w uppsali, uważana z kolei za największą katedrę w skandynawii - korpus mierzy ponad 118 metrów długości, podobną wysokość osiągają wieże westwerku. budowla ta powstała w XIII wieku jest połączeniem inspiracji gotyckim francuskim i rozwiązaniami nadbałtyckimi. również została wzniesiona z cegły, jest halą z transeptem. budowla ta jest ważna dla historii szwecji - tutaj koronowano jej władców, tutaj spoczywają też szwedzcy monarchowie, również katarzyna jagiellonka, matka zygmunta III wazy. tutaj znajdują się też wywiezione przez szwedów w czasie potopu polskie zabytki. co ciekawe, do podmurowania kościoła wykorzystano kamienie runiczne; zabieg ten miast ostatecznie zadecydować o wyższości chrześcijaństwa nad pogaństwem i pokonaniem dawnych obyczajów.

Uppsala Domkyrka, XIII w., Szwecja

katedra w nidaros, zbudowana jako siedziba arcybiskupa trondheim, jest przykładem kontaktów z anglią, gdyż wykazuje wzorowanie się na katedrze w canterbury. jest to budowla kamienna, z dwuwieżową, szeroką fasadą z bardzo rozbudowaną galerią rzeźbiarską przedstawiającą apostołów i świętych. jednym z nich jest patron katedry, św. olaf, najważniejszy święty skandynawski, który przyczynił się do chrystianizacji norwegii. świątynię zbudowano na jego grobie, przez co katedra była miejscem pielgrzymek z całego półwyspu, ale i europy, gdyż kult olafa rozprzestrzenił się również na kontynencie. katedra w nidaros jest też jednym z niewielu zabytków sztuki średniowiecznej nie tylko architektonicznej, ale również malarskiej. warty uwagi jest witraż w rozecie z przedstawieniem św. olafa, a także malatura ścienna.

Nidarosdomen, Trondheim, XII w., Norwegia

gotyckie freski zachowały się również na ścianach katedry w aarhus na jutlandii, która interesuje nie tylko ze względu na aspekt architektoniczny - ceglana hala z jedną wieżą, wzorowana na architekturze niemieckiej, ale przede wszystkim dzięki zachowanemu wyposażeniu. nieocenioną pamiątką średniowiecza jest zachowane XV-wieczne retabulum dłuta lubeckiego rzeźbiarza bernta notke, składające się z ruchomych części pozwalających na ułożenie scen na dane święto - na każdym z trzech paneli poliptyku znajduje się inny zestaw scen. pełnoplastyczne figury są polichromowane i złocone. choć retabulum jest importem, stanowi jeden z nielicznych przykładów szczęśliwie ocalałych podczas reformacji artefaktów. drugim ważnym zabytkiem tej katedry jest zespół gotyckich malowideł ściennych z przełomu XV i XVI wieku. choć większość fresków nie przetrwała reformacji, kilka odkrytych scen daje pojęcie o klasie malowideł.

Århus Domkirke, XII w., Dania

Święty Jerzy ze smokiem, Århus Domkirke, 1497

tych kilka przykładów kościołów pozwala na scharakteryzowanie architektury średniowiecznej na terenie skandynawii. tradycja i wiara wikingów pozwala się ostatecznie zdominować przychodzącym z kontynentu - wraz z chrystianizacją - nurtom. inspiracja wzorami niemieckimi, francuskimi i angielskimi, często też sprowadzanie artystów z tych części europy, pozwala na wybudowanie odpowiedniej ilości świątyń dla nawróconego ludu. pomimo wstępnej niechęci do chrześcijaństwa i praktykowania dawnych, pogańskich zwyczajów, pobożność ludu wzrosła wraz z pojawieniem się olafa trygvasona i potem jego kultu. choć ostatecznie katolicyzm przegrał na ziemiach skandynawskich z luteranizmem, co przyczyniło się też do zniszczenia znacznej części sztuki, zaadoptowano znakomite katedry do warunków protestanckich i po dziś dzień stanowią one budowle luterańskie.