już od czasów antycznych artyści przekazywali pewne informacje pod postacią symbolu roślinnego. przykładem niech będzie akant w architekturze greckiej, który stał się istotnym elementem dekoracyjnym kapitelu korynckiego, ale był też ornamentem stosowanym w sztuce sepulkralnej - z uwagi na właściwości tej rośliny kojarzono ją z siłą, dominacją i pewnym zwycięstwem (szybki wzrost rośliny), ale także pomyślnym przejściem prób życiowych (kolce), stąd znajdowała się na sarkofagu zmarłego. motyw ten przeniknął do symboliki rzymskiej, a także zachował się w niektórych nagrobkach wczesnochrześcijańskich.
istotnym źródłem systemu symboli roślinnych było pismo święte. tzw. siedem głównych roślin biblijnych to rośliny pojawiające się na kartach biblii najczęściej, tym samym mającym rozbudowaną symbolikę w chrześcijańskie i dzięki temu stosowano je często w sztuce wczesnochrześcijańskiej. pierwszym z nich jest winorośl symbolizująca wino. przedstawiano ją albo właśnie za pomocą gotowego napoju, albo jako winogrona, często też w formie całej rośliny. drugim symbolem eucharystycznym była pszenica, z której wypiekano chleb. innym motywem wczesnej sztuki chrześcijańskiej jest oliwka, pojawiająca się albo w formie krzaczka, albo w formie owocu. jej znaczenie dla chrześcijaństwa polega na tradycji uważającej oliwkę za jedno z czterech drzew, z którego zbudowano krzyż dla jezusa. drugim drzewem miała być palma daktylowa, która pojawia się w tradycji zarówno w apokryfach jak i nowym testamencie. do głównych roślin biblijnych należy też figa, której liśćmi mieli przykryć się pierwsi rodzice, stąd też figa uznawana jest za symbol grzechu. pozostałe rośliny biblijne to jęczmień i granat, który także ma swoją rozbudowaną symbolikę chrześcijańską - skórka tego owocu formuje się w koronę, która ma nawiązywać do jezusa chrystusa króla, ciemny kolor pestek i wypływający z nich sok kojarzy się z krwią, stąd granat można też uznawać za symbol męki pańskiej. wielość pestek ma z kolei mówić o kościele gromadzącym dużą grupę wiernych.
poza występującymi najczęściej w biblii roślinami wiele przedstawicieli królestwa roślin zyskało swoją symbolikę, nie tylko religijną. zachowane już w średniowiecznych floraliach spisy znaczeń poszczególnych roślin były punktem wyjścia dla artystów średnich wieków i późniejszych. na przykład wit stwosz uwiecznił w ołtarzu mariackim wiele znanych mu, rosnących dziko w ówczesnej polsce roślin, z których wiele miało znaczenie symboliczne. i tak w kwaterach ołtarza botanicy doszukali się między innymi mniszka lekarskiego, którego owocostan przypomina tonsurkę mniszą. powtarza się także motyw koniczyny trójlistkowej, która symbolizować miała trójcę świętą. obecna jest także babka lancetowata, znana powszechnie jako panaceum, podobnie jak glistnik jaskółcze ziele, którego liście wydzielają sok odpowiedni do leczenia kurzajek, ale też wiązany był symbolicznie z lekiem na ślepotę duchową. widać też bardzo realistycznie ukazany podkolan biały, który powszechnie uważa się za roślinę krzyża, gdyż zakwita podczas wielkiego tygodnia. z symboliką krzyża kojarzy się także czworolist pospolity, bo jego liście się krzyżują. warto zwrócić uwagę na zatrwian zwyczajny, który co prawda nie ma symboliki religijnej, ale stanowi spryty podpis samego autora - niemiecka nazwa tej rośliny to widerstoss. program polichromii ołtarza mariackiego, jeśli chodzi o symbole roślinne, zawęża się do roślin dzikorosnących i pospolitych w europie, kwitnących wiosną, mających zastosowanie lecznicze i znaczenie symboliczne. co ciekawe, ogranicza się też do bylin; jedynym szczegółowo oddanym drzewem jest dąb burgundzki. oczywiście nie licząc drzewa jessego.
Wit Stwosz, Ołtarz Mariacki, 1477-89, Kraków
w średniowiecznym malarstwie tablicowym najwięcej roślin odnosiło się do marii boskiej; przede wszystkim róża jako najpiękniejszy z kwiatów, ale też dalia - kwiat idealny, bo wyglądem przypominający różę, a nie posiadający kolców. innym kwiatem maryjnym jest irys (kosaciec) - np. w postaci fleur-de-lis (lilijki), której układ bardziej przecież przypomina układ kwiatu kosaćca, niż lilii. lilia, szczególnie biała, jest ze względu na konotację z niewinnością i czystością kolejnym symbolem maryjnym. innym kwiatem maryjnym jest mieczyk, którego nazwa nawiązuje do słów symeona: "przeniknie cię miecz boleści".
XV-wieczny witraż z motywem lilijki
Hugo van der Goes, Adam i Ewa z Dyptyku de Vienne, 1475
pewne symbole maryjne umieszczone są także w scenach z ewą, jako nawiązanie do faktu, że maryja naprawiła grzech pramatki. ze sceną adama i ewy wiąże się drzewo poznania dobra i zła oraz jego owoc. w biblii brak konkretnej informacji, przedstawicielem jakiego gatunku miałby być zakazany owoc. przyjęto, że chodziło o jabłko, gdyż jego łacińska nazwa malum oznacza także "zło". botanicy mieli jednak inne pomysły na to, który owoc faktycznie zerwała z drzewa ewa. stawiano na przykład na grejpfrut, z uwagi na jego tradycyjną nazwę "owoc rajski". ponieważ łacińskie słowo malum może oznaczać także tyle co "duży, okrągły owoc", myślano również o granacie. ciekawą propozycją był też banan, ponieważ bananowiec jest drzewem stosunkowo niskim, do którego owoców bez problemu dosięgłaby kobieta, a duże liście tego drzewa wystarczyłby na okrycie nagości, przekrój owocu zaś przypomina krzyż.
skoro mowa o owocach, mają one również rozbudowaną symbolikę, co widać szczególnie w martwych naturach. powtarzający się motyw cytryny odnosi się do symbolu dzieła stworzenia (ze względu na różnorodność kształtów tego owocu), jest ten owocem kultowym w tradycji żydowskiej (etrog), zaś na wpół obrana skórka jest symbolem wanitatywnym. brzoskwinie i morele, symbolizują trójcę świętą ze względu na trojaką budowę - miąższ, pestka, nasiono, podobnie jak orzechy - łupina zewnętrzna twarda jak krzyż, owoc gorzki jak męka, ale olej z nasiona jest słodki. nadzieję symbolizują też wiśnie, gdyż wcześnie owocują, zaś czereśnie są kolejnym symbolem męki pańskiej - ze względu na kolor owocu i słodkość, tak samo jak owoc poziomki, która poza tym symbolizuje także rozkosz ziemską; natomiast jej trójliść nawiązuje do trójcy świętej, biel kwiatów niewinność. swoją symbolikę posiadały także warzywa; dynia pochodząca z ameryki południowej kojarzona była z jednością świata wobec boga, zaś ogórki miały symbolizować grzech.
Willem Claeszoon Heda, Marta natura z cytryną, 1629
bogactwo roślin miało ogólnie symbolizować hojność boga, zaś piękno i różnorodność roślin ma być wskazówką od boga, aby oglądając je ludzie pamiętali o doskonałości marii i jezusa. XVIII-wieczni misjonarze w ameryce łacińskiej zinterpretowali rosnącą tam passiflorę (męczennicę) jako przyzwolenie i nakaz nawracania rdzennych amerykanów. kwiat ten był łączony z chrystusem, gdyż 5 pylników symbolizowało ich zdaniem nich pięć ran chrystusa, trójdzielne znamię słupka trzy gwoździe, którymi przybito go do krzyża, a szyja słupka ramię krzyża. 5 płatków i 5 działek kielicha to 10 apostołów (bez judasza i piotra), zaś postrzępiony przykoronek to korona cierniowa.
passiflora
w XVII-wiecznym malarstwie holenderskim, bardzo szczególną uwagę przykuwano kwiatom. martwe natury z wazonami pełnymi kwiatów miały najczęściej wymowę wanitatywną, jednak były też wynikiem wielkiej popularności roślin cebulkowych w ówczesnej holandii. w związku z udziałem holandii w kampanii wschodnioindyjskiej, możliwe było sprowadzenie wielu nowych gatunków roślin, które stały się towarem ekskluzywnym. bogaci zakładali prywatne ogrody, których zawartość była tak wysoka, że nierzadko dochodziło do kradzieży. najdroższe były oczywiście tulipany, sprowadzone właśnie w XVII wieku z azji mniejszej. jedna cebulka tulipana mogła kosztować tyle, co kamienica nad kanałem w amsterdamie! urokowi tulipanów poddali się także artyści; w deltach wytwarzano specjalne wazony do prezentacji różnych odmian tulipanów (tulpenvaas), zaś malarze uwieczniali piękne bukiety na obrazach. wielkie kompozycje składały się często z kwiatów, które nie kwitły w jednym momencie. malarze więc korzystali albo z powszechnych wzorników, albo z zasuszonych okazów. pomimo pewnych niezgodności, np. co do rozmiaru kwiatu lub długości łodygi, które były często konieczne dla odpowiedniego zakomponowania obrazu, kwiaty te przedstawiane są z dokładnością, aby oglądający mógł rozpoznać odpowiednie gatunki. poza tulipanami popularne były także irysy oraz sprowadzone z ameryki południowej słoneczniki, wyposażone w symbolikę solarną, ale też mające poprzez swój heliotropizm (kierowanie główki w stronę słońca) symbolizować tęsknotę ludzkiej duszy do boga.
Jan Brueghel Starszy Aksamitny, Bukiet
