dla Róży
prehistoria
wyspy brytyjskie zasiedlone były już w epoce paleolitu. liczne ślady pozostawiły po sobie kultury neolitu i brązu (1700 - 700 p.n.e.), czego dowodem może być kamienny megalit (= duży, nieobrobiony kamień stanowiący część budowli postawionej bez użycia zaprawy) stonehenge.
Stonehenge, około 3 tys. p.n.e.
stonehenge położone jest w odległości 13 km od miasta salisbury w hrabstwie wiltshire. najprawdopodobniej związany był z kultem księżyca i słońca. budowla składa się z kolejnych elementów ustawianych w dużych odstępach czasowych (wyróżnia się cztery okresy chronologiczne; pierwszy datuje się na 2950-2900 p.n.e, zaś ostatni na około 1600 p.n.e.) aleja wiodąca do stonehenge ciągnie się na długości około 3 km i jest szeroka na 11 m. pierwszym elementem na drodze z alei do wnętrza kręgów jest heel stone, ustawiony około 2600 roku p.n.e. mniej więcej w tym samym czasie, wewnątrz kredowych wałów pojawiają się również cztery station stones. zewnętrznym, pierwszym kamiennym kręgiem, jest pierścień 30 kamieni (zwanych sarsenami) o średnicy 40 m, datowany na ok. 2450 rok p.n.e. wewnątrz niego znajduje się pierścień egzotycznie wyglądających, błękitnych kamieni (bluestones). Do samego wnętrza Stonehenge prowadzi jeszcze monumentalna podkowa złożona z pięciu trylitów (= budowli z trzech megalitów; dwóch poziomych i trzeciego ułożonego na nich poziomo; o wysokości około 9 m), oraz mała podkowa złożona z 30 bluestones. w samym centrum stonehenge znajduje się tzw. altar stone – dziś przewrócony.
* nazwa pochodzi z języka staroangielskiego, od słów stān – kamień (ang. stone) i hencg (otaczać – ang. hinge) lub hen(c)en (szubienica). ze słowa henge powstało słowo henges – kręgi – którym teraz są nazywane tego typu obiekty.
czasy przed średniowieczem
od roku 43 n.e., za panowania cesarza klaudiusza, rzymianie rozpoczęli podbój brytanii; z podbitych ziem (płd. anglii, walii i szkocji) utworzono prowincję brytania, w której w roku 122 cesarz hadrian nakazał wnieść wał obronny, mający wyznaczać północną granicę imprium rzymskiego, zwany murem hadriana.
Mur Hadriana wybudowany na granicy Anglii i Szkocji, 122-128 n.e.
irlandia nigdy nie dostała się pod panowanie rzymian, dlatego jej sztuka mogła rozwijać się bez interwencji sztuki rzymskiej. do roku 432, w którym św. patryk schrystianizował kraj, rozwijała się pogańska sztuka celtycka. podstawą bogactwa celtów była umiejętność wytopu żelaza i wydobycie soli. sztuka celtycka, wzorowana na sztuce etruskiej, znana jest przede wszystkim z wysokich kamiennych krzyży, takich jak np. krzyż muiredacha z X wieku.
Krzyż Muiredacha, X wiek
historia sztuki angielskiej, jak wielu państw europejskich, rozpoczyna się w średniowieczu. do kraju tego dotarły, oczywiście dwa podstawowe style architektoniczne średniowiecza, romanizm i gotyk, jednak warto wiedzieć, że w anglii przyjmowany jest inny podział okresu romańskiego na style architektoniczne niż w innych państwach europy. do bitwy pod hastings, czyli do roku 1066 roku panował okres przedromański, związany z panowaniem anglo-saskim, w którym duży wpływ na budownictwo wywierała architektura karolińska propagowana przez francuskich mistrzów. po przybyciu na wyspę wilhema zdobywcy na wyspie wykształcił się styl normandzki, który jest odpowiednikiem stylu romańskiego w anglii. styl normandzki cechują monumentalne budowle o bogatej dekoracji geometrycznej umieszczanej na słupach, filarach, gzymsach i łękach. najczęściej spotykane są trójnawowe bazyliki o wydłużonym korpusie i z fasadami flankowanymi dwiema wieżami. nawy przecina wyraźnie zaznaczony transept. na przedłużeniu nawy głównej budowano podłużne, prostokątne prezbiterium (kontynuacja czasów anglosaskich). nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem stawiano wysokie wieże na planie wieloboku. nawy boczne od głównej oddzielają rzędy arkad wspartych na masywnych filarach o ozdobnie pofałdowanej dolnej części głowic. często filary stawiane są na przemian z kolumnami. powyżej naw bocznych budowano otwarte do wnętrza empory. w ścianach nawy głównej, powyżej zadaszenia naw bocznych, umieszczano rzędy okien. w początkowym okresie nawy przekrywano płaskimi stropami lub więźbami, później pojawiły się sklepienia krzyżowe nad nawami bocznymi.najważniejszym elementem tego stylu jest katedra w durham i jej sklepienie krzyżowe, uznawane za pierwsze sklepienie krzyżowe w architekturze.
katedra w Durham, katedra normandzka, 1093-1133
po 1189 rozpoczyna się nowy etap, nazywany też okresem staroangielskim (early english), odpowiada końcowej fazie sztuki romańskiej i początkom gotyku. styl ten charakteryzują maswerki: negatywowy i geometryczny. kolejną fazą gotyku angielskiego był styl ozdobny (decorated style), charakteryzujący się maswerkami krzywolinijnymi: falistym, strzelistym i siatkowym. ostatnim etapem jest styl perpedykularny (perpendicular style), w którym zaistniały po sklepienia wachlarzowe. najlepszym przykładem architektury tego okresu jest king's college w cambridge.
styl nowoangielski, często zaliczany do początkowego okresu gotyku, cechuje się zachowaniem romańskiej formy i gotyckiego, ostrego łuku w arkadach oraz stosowaniem sklepień krzyżowo-żebrowych (połowa XIII wieku).
jednym z najważniejszych zabytków angielskiego malarstwa tablicowego gotyckiego jest dyptyk z wilton - niewielki dwuskrzydłowy ołtarz, reprezentujący styl międzynarodowy (= styl dworski; cechą tego stylu jest chociażby przedstawianie pewnych scen wg utartego schematu i kanonu) dyptyk został namalowany przez francuskiego mistrza dla króla ryszarda II. sam król jest przedstawiony na obrazie obok dwóch świętych patronów rodziny królewskiej oraz św. jana chrzciciela. klęczy od przed matką boską z dzieciątkiem jezus w towarzystwie zastępów aniołów z chorągwią angielską. anioły noszą na szatach królewskie godło, białego jelenia ze złotym porożem.
Dyptyk z Wilton, koniec XIV wieku, National Gallery w Londynie
niezależna irlandia, po przyjęciu chrztu z rąk św. patryk utworzyła odrębny kościół iroszkocki (iryjski), który rozległ się na tereny szkocji. iroszkoci zajmowali się głównie żeglarstwem, podróżowaniem, a iroszkoccy zakonnicy w mowie i piśmie utrwalali kulturę antyczną w średniowieczu. założone przez nich na przełomie V i VI w. klasztory stały się centrum późniejszej akcji misyjnej na północną europę. iroszkoccy mnisi pozostawili po sobie bogaty dorobek kulturalny: zdobione krzyże, iluminowane księgi, dzieła literackie i naukowe. ważne są manuskrypty celtyckie i northumbryjskie! drewniane klasztory iryjskie założone przez mnichów zostały zniszczone podczas najazdów wikingów w VIII i IX wieku. pozostały po nich wysokie, kamienne wieże budowane na planie koła, czasem lekko zwężające się ku górze. wieże pełniły rolę dzwonnic oraz służyły jako miejsce schronienia podczas ataku najeźdźców. wokół wież pozostały wysokie (nawet ponad 3,0 m) kamienne krzyże pokryte płaskorzeźbionymi ornamentami w formie plecionki i rzeźby figuralnej. pionowe ramię często dzielone jest na pola, w których ukazane są sceny biblijne. przecinające się ramiona krzyża połączone są wykonanym także w kamieniu ażurowym kręgiem.
wiek XV, XVI i XVII
można powiedzieć, że anglia pozostaje pod urokiem sztuki gotyckiej aż do XVII wieku. tak naprawdę i później to zamiłowanie do średniowiecza ukaże się w architekturze XVIII i XIX-wiecznej, kiedy to powstaną budowle neogotyckie. sztuka angielska dopiero w XVIII wieku po raz pierwszy uzyskuje znaczenie ogólnoeuropejskie.
sztuka renesansowa i barokowa w anglii to głównie malarstwo portretowe. jego najważniejszymi twórcami są jednak cudzoziemcy: w XV wieku hans holbein młodszy, zaś później, na przełomie XVI i XVII stulecia najzdolniejszy uczeń rubensa, antoon van dyck.
pierwszy z nich portretował rodzinę królewską króla henryka VIII oraz jego kolejnych żon. holbein jest znany także z portretu thomasa morusa oraz erazma z rotterdamu. najbardziej znane dziełó malarza, ambasadorowie z roku 1533 znajduje się w national gallery w londynie.
Hans Holbein, portret Henryka VIII Tudora, 1540
Hans Holbein, portret Anny z Kleve
flamandzki malarz antoon van dyck od 1632 pracował na dworze karola I. to właśnie spod jego pędzla wyszły wizerunki tego króla, a sam styl portretowania stał się wzorem dla późniejszych portrecistów angielskich.
Antoon van Dyck, Karol I, ok. 1635
XVIII i XIX wiektworzący w manieryzmie włoski architekt, andrea palladio (1508 - 1580), który stworzył ważną serię traktatów o architekturze, w tym najważniejszego cztery księgi o architekturze, stał się wzorem dla architektów angielskich XVII wieku, którzy zapoczątkowali styl zwany palladianizmem. budowle palladianizmu cechuje konsekwentność układów konstrukcyjnych, umiarkowanie w dekoracji, stosowanie wielkiego porządku obejmującego całą wysokość budynku. palladio był zwolennikiem funkcjonalności, klasycznego monumentalizmu, jego dzieła nawiązują do porządków antycznych.
najważniejszym przedstawicielem angielskiego palladianizmu (bowiem palladianizm rozszerzył się w całej europie, także w polsce, czego przykładem może być warszawska królikarnia) był sir christopher wren (1632 - 1723), który odbudował zniszczony po pożarze z 1666 roku londyn. jego największym dziełem jest katedra św. pawła, zbudowana w stylu klasycyzującego baroku. jej budowę rozpoczęto w roku 1675, a skończone dopiero w 1710, po śmierci wielkiego architekta. budowlę wieńczy kopuła o średnicy 50 metrów, która jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów architektury londynu (do czasu wybudowania wielkich biurowców była najwyższym punktem w lodynie).
wewnątrz katedry znajduje się kilka galerii. największą popularnością cieszy się stone gallery, z której rozpościera się rozległy widok na zakole tamizy. druga galeria - galeria szeptów (whispering wallery) - jest znana ze świetnej akustyki, umożliwiającej porozumiewanie się szeptem z odległości 30 m.
sir Christopher Wren, Katerdra św. Pawła, 1675 - 1710, Londyn
inną ważną postacią tego okresu jest william kent (1685 - 1748), architekt, malarz, projektant wnętrz, a przede wszystkim ogrodów. reprezentował nurt palladiańskiego klasycyzmu i był jednym z inicjatorów stylu ogrodowego zwanego na kontynencie „angielskim”, a na wyspie „chińskim”. tworzył fantazyjne parkowe pawilony greckie, chińskie, gotyckie. to praktycznie jemu zawdzięczamy pojęcie parku angielskiego - typu ogrodu zrywającego ze sztucznością i rygorami ogrodów barokowych (francuskich), nawiązujący do naturalnych ogrodów krajobrazowych przedstawionych na ważnych dla anglików obrazach francuskiego malarza barokowego, claude'a lorrain. kontynuatorem nurtu był chociażby alexander pope, twórca ogrodu krajobrazowego w prior park, z mostem palladyńskim, gotyckimi świątyniami i czterema jeziorami.
Alexander Pope, Prior Park, 1734 -1764 rok, Bath, hrabstwo Somerset
pod koniec XVIII wieku następuje jednak kryzys utartego stylu palladiańskiego. horacy walpole, syn pierwszego premiera anglii postanawia wybudować swoją rezydencję strawberry hill w ukochanym angielskim stylu gotyckim. w wyniku tego w roku 1750, przy pomocy architektów richarda bentley'a i johna chute rodowa rezydencja walpole'a zostaje przebudowana na gotycką twierdzę, ozdobioną m.in. licznymi wieżyczkami, maswerkami i ostrymi łukami. budowla ta, uważana za pierwszą neogotycką rezydencję, szybko stała się wzorem dla innych posiadłości w całej europie, rozpoczynając nurt neogotycki, którego przykładem jest także słynny budynek parlamentu, zwany jako pałac westminsterski. większość obecnej struktury pałacu pochodzi z XIX wieku, kiedy to pałac został odbudowany po pożarze w roku 1834. architektem odpowiedzialnym za odbudowę był sir charles barry.
malarstwo
pierwszym ważnym malarzem był william hogarth (1697 - 1764), który zarabiając na ilustrowaniu książek doszedł do wniosku, że aby malarstwo mogło się sprzedawać, sztuka musi mieć oczywisty cel. hogarth zdobył popularność jako portrecista i twórca scen figuralnych. od 1731 wydawał cykle rycin progresses, były to satyryczne grafiki o moralizatorskim przesłaniu (cykle przedstawiające godne pstryczka postawy i zachowania, np. obraz kariera marnotrawcy: w domu dla obłąkanych jako satyra na ówczesny stosunek społeczeństwa do chorób psychicznych). hogarth świetnie radził sobie zarówno ze światłem, kolorem i operowaniem pędzlem, jak i kompozycją. w 1753 roku wydał analizę piękna, w której dowodził, że "linia falista zawsze będzie piękniejsza od kanciastej". mimo swojego talentu nie był traktowany poważnie, ponieważ większość pieniędzy zarabiał wyłącznie na rycinach ośmieszających postacie publiczne.
William Hogarth, Kontrakt małżeński, 1743, National Gallery, Londyn
William Hogarth, Modne małżeństwo, 1747
powszechnie docenionym zaś był sir joshua reynolds (1723 - 1792), który odwiedziwszy włochy tworzył obrazy zainspirowane sztuką rafaela, michała anioła i tycjana (reynolds uważał, że jedyną nadzieją arytysty jest dokładne studiowanie tych mistrzów). reynolds był przede wszystkim portrecistą, ale tworzył też obrazy historyczne, mitologiczne i pejzaże. jednym z najważniejszych jego osiągnięć jest założenie królewskiej akademii sztuki w 1768 roku. reynolds jest twórcą przekonania, że sztuka opiera się na zasadzie dobrego gustu. jak napisał w swojej rozprawie: "zamiast próbować bawić ludzkość drobiazgowo dokładnym naśladowaniem, prawdziwy malarz musi starać się wzbogacić je wielkością swych idei". w związku z tym powstaje tzw. wielka sztuka - pompatyczna, podniosła, majestatyczna, o niezwykłej tematyce.
Sir Joshua Reynolds, Cupid (as a Link Boy), 1771
Sir Joshua Reynolds, Age of Innocence, 1788, Tate Britain
rywalem reynoldsa był thomas gainsborough (1727 - 1788), jeden z inicjatorów osiemnastowiecznej brytyjskiej szkoły pejzażystów, choć jednocześnie, jak joshua reynolds, był dominującym portrecistą brytyjskim drugiej połowy XVIII wieku. tworzył bardziej z własnych obserwacji natury niż według założeń formalnych zasad akademickich. gainsborough uchodził również za świetnego malarza zwierząt, które często towarzyszyły portretowanym kobietom. malarz ten szczególnie ukochał sobie wieś; często portretował jej pejzaże oraz życie wiejskie. w roku 1770 namalował chyba najbardziej znany obraz, błękitny chłopiec. portret ten był złośliwym zaprzeczeniem akademickiej doktryny reynoldsa, wg której nie powinno się umieszczać błękitu na pierwszym planie, lecz zostawiać je na odległe tło. otóż portret przedstawia chłopca w centrum obrazu w błękitnym stroju, którego nasycony kolor odbija się "triumfalnie" od ciepłego brązu tła.
Thomas Gainsborough, Błękitny chłopiec, 1770
Thomas Gainsborough, Poranny spacer, 1785
romantyzm angielski rozpoczyna się od twórczości wybitnego poety i malarza, williama blake'a (1757 - 1827). jego prace opierały się głównie na wizjach, dlatego malował to, co widzi oczami duszy, nie naśladując rzeczywistości. stąd wielu znawców może mieć mu za złe zwykłe błędy kompozycyjne czy perspektywy. lwia część obrazów i grafik blake'a była ilustracją jego poematów; jego dzieła charakteryzują się bajkowością, fantastycznością, nawiązują to snów i niezwykłych wizji.
William Blake, Fiery Pegasus, 1809
William Blake, Newton, 1795
jednym z największym pejzażystów angielskich XIX wieku jest jmw turner, joseph mallord william turner (1775 -1851), uważany za prekursora impresjonizmu. jego obrazy charakteryzują się pięknymi barwami; głównie żółcieniami. malarz świetnie umiał uchwycić światło na swoich pracach. ciekawostką jest fakt, że artysta w ogóle nie umiał malować postaci i nieszczególnie przywiązywał do tego faktu wagę. malarz skupiał się na przedstawianiu zjawisk pogodowych czy tematów związanych z ruchem, koncentrując się na tym, co widać, przez co jego obrazy malowane są szybkimi, zdecydowanymi pociągnięciami pędzla, a obrazy takie jak burza śnieżna na morzu, przedstawiają ogólny chaos, zamęt spowodowany dynamicznym zjawiskiem pogodowym, niedbale zarysowując kontur znajdującego się na wodzie parowca.
JMW Turner, Burza śnieżna na morzu, 1842
JMW Turner, Szybkość, para i deszcz, 1844
malował przede wszystkim krajobrazy angielskie (rodzinne hrabstwo suffolk), był znany z doskonałego ukazywania zjawisk przyrody. reprezentował wzorce holenderskiego tzw. realizmu melancholijnego. nadał malarstwu pejzażowemu nowy wymiar. w 1821 r. za obraz wóz z sianem zdobył złoty medal na paryskim salonie, a w 1829 r. został przyjęty w poczet członków akademii, co było niewątpliwym dowodem uznania.
zawsze widział naturę jako dynamiczny, wciąż zmienny układ. jako pierwszy zaczął malować z natury, w plenerze. choć swoje obrazy olejne kończył w pracowni, to bezpośrednio w plenerze wykonywał liczne szkice, które wykorzystywał w dalszej pracy. często notował dzień, godzinę i pogodę – moment, w którym namalował konkretną akwarelę. te właśnie szybko powstające szkice są najlepszym świadectwem jego "aktywnego" i świeżego spojrzenia na krajobraz.
John Constable, Wóz z sianem, 1821
John Constable, Salisbury Cathedral from the meadows, 1831
bractwo prerafaelitów
prerafaelici (ang. the pre-raphaelite brotherhood) to stowarzyszenie artystyczne założone w londynie w 1848 roku przez studentów królewskiej akademii sztuki: johna everetta millaisa, williama hunta, dantego gabriela rossettiego i jego brata williama michaela, którzy byli wspierani przez ważnego w owych czasach krytyka sztuki johna ruskina. głównym zamierzeniem grupy było malowanie obrazów (głównie portretów) w ten sposób, w jaki malowali go renesansowi mistrzowie przed rafaelem santi. chodziło przede wszystkim o propagowanie wierności naturze, szczerości widocznej w pracach malarzy włoskich XIV i XV wieku, takich jak giotto czy fra angelico. mimo szczerych chęci malarzom nie udało się jednak uzyskać efektu bliskiego pracom mistrzów renesansowych, mimo to prace te charakteryzują się innym spojrzeniem do portretu kobiecego oraz utworzeniem czegoś w stylu nowego ideału piękna - kobiety masywnej, pulchnej, silnej, o mocnych rysach, białej cerze, grubych, mięsistych wargach i rudych, długich włosach. twórcą tego kanonu był dante gabriel rossetti, który uwieczniał na swych obrazach swoje kochanki i muzy.
John Everett Millais, Ofelia, 1852, Tate Britain
ku impresjonizmowi
malarze angielscy nie wzięli udziału w pierwszych dwóch fazach tzw. rewolucji XIX-wiecznej (1. faza była związana z postacią eugene delacroix i jego "buntowniczym" podejściem do malarstwa, szczególnie historycznego; 2. faza zaś należała do relizów w postaci gustava courberta i jeana milleta) tak naprawdę obie fazy, jak i trzecia związane są z twórcami francuskimi, bowiem to francja, a szczególnie paryż, stał się ośrodkiem sztuki XIX-wiecznej. jednak do ostatniej z trzech faz, impresjonizmu, przyłączyli się także twórcy angielscy. można powiedzieć, że turner był prekursorem impresjonizmu, bowiem malował to, co widzi, nie zaś to, co pozornie wydaje się widziane. a znowu constable pierwszy malował w plenerze, co stanie się potem niemal złotą zasadą impresjonistów. można zatem powiedzieć, że anglicy mieli pewien mentalny wkład w impresjonizm.
pierwszym anglikiem, który wziął faktyczny udział w rewolucji impresjonistycznej był james abbot mcneill whistler (1834 - 1903), który wystawiał swoje obrazy na salonie odrzuconych w 1863 roku i dzielił entuzjazm innych impresjonistów do drzeworytów japońskich. jednak whistler, tak jak manet, degas czy rodin, nigdy nie uznawał się za impresjonistę, mimo że jest z nimi kojarzony. po prostu wyznawał podobne podejście do sztuki, lecz skupiał się na kolorach i kształtach. jedno z jego najważniejszych dzieł odznacza się już inną, "dziwną" nazwą kompozycja w szarości i czerni (takie tytuły są znamienne dla sztuki współczesnej, chociażby obrazów pieta mondriana). ów obraz jednak został później nazwany po prostu portretem matki artysty, być może po to, żeby odróżnić dzieło XIX-wiecznego malarza od dzieł XX-wiecznych. warto jeszcze podkreślić, że whistler jest twórcą nowego typu obrazów przedstawiających krajobraz nocny, zwanych nokturnami.
James McNeill Whistler, Portret matki artysty, 1871, Musee d'Orsay, Paryż
James McNeill Whistler, Westminster Bridge, 1871-1874
i w tym miejscu kończy się ta część historii sztuki angielskiej.
kiedyś dopisze parę słów o sztuce amerykańskiej i sztuce współczesnej.
kiedyś dopisze parę słów o sztuce amerykańskiej i sztuce współczesnej.