Na fundamentach sztuki antycznej, wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej wyrosła sztuka średniowiecza, czerpiąca z każdej ze sztuk co najlepsze. Można powiedzieć, że datą uznawaną za początek średniowiecza jest rok 476 n.e., w którym to Odoaker, dowódca germańskich najemników w służbie Rzymu obalił cesarza Romulusa Augustulusa i został obwołany przez wojsko królem. Wydarzenie to jest umownym początkiem najazdów ludów barbarzyńskich (łac. barbarus – cudzoziemiec; w starożytnej Grecji określenie wszystkich nie-Greków i nie-Rzymian) na Europę. Ludy, niosąc własne odkrycia artystyczne i postrzeganie sztuki, często asymilowali je z napotkanym w Europie dorobkiem, choć niestety niektóre z plemion, np. Wandalowie znani są z niszczenia zabytków sztuki, skąd potocznie przyjęte określenie „wandalizm”.
Choć ludzie renesansu, a za nimi przedstawiciele kolejnych pokoleń, nazywali średniowiecze „wiekami ciemnymi”, w których nie wydarzyło się nic godnego uwagi, a tylko zatrzymującego rozwój sztuki antycznej, tak naprawdę sztuka średniowiecza ze względu na odmienne spojrzenie na sztuce tak naprawdę wniosła do niej bardzo wiele. Przede wszystkim średniowiecznym zawdzięcza się wykorzystanie i rozwój istniejących już elementów architektury rzymskiej i rozwinięcie sztuki budownictwa.
Sztuka romańska
Pełen rozwój sztuki romańskiej przypada na XI – XII wiek. Związane to było głównie z działalnością zakonów (cystersów, benedyktynów), przez co zachowało się najwięcej zabytków sakralnych. Architektura romańska charakteryzuje się pewnego rodzaju mistycyzmem i tajemniczością, bowiem wnętrza katedr tego okresu są ogromne, majestatyczne, wypełnione półmrokiem. Forma zewnętrzna jest masywna, przypomina zespół geometrycznych brył stykających się ze sobą pod kątem prostym. Zwartość budowli romańskich podkreślona jest rodzajem materiału, z którego je budowano, był to bowiem ciosany kamień. Budowle te stawiano najczęściej na planie krzyża łacińskiego, czyli z wydłużoną nawą główną i krótszym transeptem, który dopiero skromnie zaczął pojawiać się w europejskiej architekturze. Częścią charakterystyczną budowli były westwerki, czyli rozbudowane, umieszczone poprzecznie do nawy od strony zachodniej elementy z dwiema wieżami znajdującymi się bo bokach umieszczonego centralnie portalu, czyli wejścia głównego bogato dekorowanego i zwieńczonego półkolistym tympanonem często ozdobionym ciekawym reliefem. Część wschodnia zaś była dobrze rozbudowana, musiała bowiem pomieścić chór i ołtarz, znajdujący się w przylegających do nawy od trzech do siedmiu absyd, czyli pomieszczeń na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku zamykających prezbiteria. We wczesnej architekturze romańskiej stosowano stropy, jednak szybko zastąpiono je sklepieniem tzw. kolebkowym lub krzyżowym (dwie skrzyżowane kolebki). Ważną cechą budowli romańskich były grube, masywne ściany, na których opierał się ciężar całej budowli, przede wszystkim sklepień. W związku z tym otwory okienne w tego typu budowlach były bardzo małe, ponieważ przy większych ubytkach materiału na rzecz okien budowla groziłaby zawaleniem. Okna drążono w kamieniu lub wedle rzymskiego odkrycia zamykano półokrągłymi łukami.
Rzeźba okresu romańskiego była ściśle związana z architekturą kościołów, rzadko zatem można spotkać rzeźby wolno stojące, które na początku średniowiecza zbytnio kojarzyły się z pogańskimi posążkami, co mogłoby przeszkadzać w chrystianizacji miast. Bo właśnie sztuka średniowiecza jest związana przede wszystkim z religią; zarówno rzeźba jak i malarstwo przedstawia przede wszystkim żywoty świętych i wydarzenia z Nowego Testamentu, tak jak płaskorzeźba z kościoła Saint-Madeleine we Francji z XII wieku, przedstawiająca Rozesłanie apostołów. Płaskorzeźba ta znajduje się w półokrągłym tympanonie nad dwudrzwiowym portalem przedzielonym kruchą, czerpiącą z tradycji antyku, ale nie podobną do klasycznych porządków, kolumną. Sama płaskorzeźba przedstawia scenę z Nowego Testamentu, w której znajduje się Jezus i apostołowie. Jezus, zgodnie ze średniowieczną hierarchią zapożyczoną ze sztuki bizantyjskiej, jest o wiele wyższy i bardziej majestatyczny w stosunku do reszty bohaterów sceny. Warto jednak zwrócić uwagę na nowatorstwo przedstawiania fałdów szat oraz uproszczenie postaci ludzkich.
Chrystus z tympanonu w Vézelay, ok. 1150, Francja
W rzeźbie romańskiej stosowano tzw. prawo ram które kazało komponować postacie ludzkie tak, aby mieściły się one w polu przedstawienia. Efektem tego prawa były nierealistyczne proporcje przedstawianych sylwetek. Szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun autorstwa Gislebertusa, twórcy Ewy, uważanej za jedną z najpiękniejszych rzeźb tego okresu.
Ewa, rzeźba Gislebertusa z Autun
Malarstwo także pozostawało na usługach doktryny kościoła. Malowidła ścienne wypełniały ściany kościołów, we Włoszech popularne były przedstawienia w postaci mozaik. Pozostałości są zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartemp), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo). Główną tematyką malowideł były żywoty świętych oraz Biblia pauperum (Biblia dla ubogich), czyli ilustracje najważniejszych wydarzeń biblijnych przeznaczone dla tych, którzy nie potrafili czytać (czyli znakomitej większości pierwszych Chrześcijan). Na wysokim poziome stała także sztuka zdobienia ksiąg, czyli iluminatorstwo, którego mistrzami byli zakonnicy iroszkoccy. Rękopisy dekorowano całostronicowymi ilustracjami, rozbudowanymi pierwszymi znakami rozdziałów (tzw. literami incypitowymi) oraz przeplatanymi ornamentami okalającymi tekst. Niewielkie malowidła znajdujące się w rękopisach określa się miniaturami; ozdabiano je często płatkami złota lub srebra.
sklepienie kolebkowe
sklepienie krzyżowe
Księga z Kells: monogram Chi Ro
Romanizm w Polsce
Po chrzcie w 966 roku do Polski także dotarły idee sztuki romańskiej. Jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi. W roku 1000, z decyzji cesarza niemieckiego Ottona, utworzono na ziemiach polskich pierwsze biskupstwo, biskupstwo krakowskie, co przyczyniło się do wzniesienie pierwszej katedry na Wawelu, która potem uległa zniszczeniu. Na jej miejscu w roku 1140 stanęła druga, z której do dziś zachowało się część murów oraz krypta św. Leonarda – podziemna kaplica. Również w Krakowie znajduje się wzniesiony ok. 1100 roku kościół św. Andrzeja, który oprócz podstawowej funkcji pełnił także rolę obronną., chociażby podczas najazdu tatarskiego. W kościele tym bardzo charakterystyczne są podwójne otwory okienne, zwane biforiami.
krypta św. Leonarda na Wawelu
Drugim ważnym kościołem romańskim na terenach Polski jest rotunda św. Prokopa w Strzelnie z początku XIII w. z płaskorzeźbą przedstawiającą Matkę Boską trzymającą na rękach Dzieciątko Jezus w towarzystwie aniołów. Ciekawe są też klasztory cysterskie, które wyróżniają się brakiem apsyd, gdzie prezbiteria zamknięte są prostą ścianą. Przykładem takich budowli może był klasztor w Wąchocku.
kolegiata w Tumie pod Łęczycą
Najważniejszym jednak zabytkiem sztuki romańskiej w Polsce są jednak Drzwi Gnieźnieńskie w ok. 1175 roku przedstawiające czasy rządów Bolesława Chrobrego i działalność biskupa Wojciecha zakończona męczeńską śmiercią. Drzwi otacza bordiura, czyli ornamentalna rama przedstawiająca wić roślinną i fantastyczne zwierzęta. Zaś do niedocenianych i niezwykle rzadko spotykanych zabytków należy tzw. płyta wiślicka – gipsowa posadzka w krypcie kościoła, w której wyryte kontury postaci wypełniono czarną masą.
Drzwi z gnieźnieńskiej katedry, ok. 1175
Sztuka gotycka
Sztuka gotycka przypada na umownie oddzielone etapy średniowiecza – dojrzały i późny. Przyjmuje się, że sztuka gotycka przypada na XIII wiek i w niektórych rejonach trwa aż do połowy XVI wieku. Nazwa "gotyk" została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego. Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską, choć tak na prawdę styl ten nie miał historycznego związku z plemieniem Gotów.
Styl ten ukształtował się we Francji kiedy opat Sergiliusz z opactwa Saint-Denis niedaleko Paryża zlecił przebudowę wschodniej części kościoła. W nowej konstrukcji architektonicznej zastosowane znane już elementy, np. sklepienia krzyżowo-żebrowe, łuk ostry i przypory, które po raz pierwszy połączono je w jednej budowli. Sklepienia krzyżowo-żebrowe wywodzą się z sklepienia krzyżowego, różnią się tylko tym, że linie przecięcia się dwóch kolebek zostały wzmocnione żebrami – szkieletem umacniającym sklepienie. Dzięki zastosowaniu kolumn podtrzymujących sklepienie oraz rozbudowanego systemu zewnętrznych przypór, czyli słupów połączonych ze ścianami za pomocą kamiennych łuków, można było zrezygnować z masywności ścian, co pozwoliło na wznoszenie strzelistych, smukłych świątyń wznoszących się wysoko ku chwale Bożej, oraz wprowadzić większe okna, dzięki czemu wnętrza kościołów gotyckich były o wiele jaśniejsze od wnętrz kościołów romańskich. Te wielkie ona zaczęto wypełniać witrażami, barwionymi szkłami często układanymi w sceny z żywotów świętych. Najbardziej charakterystycznym elementem architektury gotyckiej jest zaś rozeta, czyli okrągłe okno znajdujące się bezpośrednio nad portalem, często wypełniane witrażem. Pozostałe okna zwieńczone były ostrymi łukami zwanymi „oślimi grzbietami”, a część między łukiem a oknem wypełniano maswerkami, ażurowymi wzorami odkutymi z kamienia.
Kościoły gotyckie wznoszono najczęściej w typie bazylikowym, na planie podłużnym. Zwykle miały one po trzy lub pięć naw oraz transept, a część wschodnia z absydą posiadała tzw. Obejście, czyli korytarz wokół absydy, wzdłuż którego znajdowały się kaplice. Głównym budulcem był kamień, niekiedy cegła, rzadko drewno. Styl gotycki to także styl rycerski, związany z warownymi zamkami wnoszonymi na wzgórzach, które inspirowały później romantyków i twórców horrorów. Na uwagę zasługują mury obronne w Carcassonne z XI-XIII wieku, z 53 wysokimi basztami, cytadelą i fosą. Wnoszono także budowle świeckie, takie jak Pałac Dożów w Wenecji, zachwycający delikatną, ażurową niemal strukturą.
Pałac Dożów w Wenecji
Rzeźba gotycka również związana była z architekturą, występowała głównie w tympanonach i ościeżach portali. Z czasem jednak zaczęła usamodzielniać się, zyskiwać własne miejsce. Dążono do naturalnych wielkości, ale często deformowano proporcje, sztucznie wydłużając je. Na płaskorzeźbie z katedry w Chartres z XII wieku, widać postać Jezusa w otoczeniu zwierząt oraz o wiele mniejsze postaci świętych znajdujące się w pasie bezpośrednio nad portalem oraz w ramionach ostrego łuku zamykającego tympanon. Postaci są wysokie i chude, podkreślają zatem strzelistość świątyni. Jednak na uwagę zasługuje fakt, że mimo izokefalicznego układu głów, święci nabierają indywidualnych rysów twarzy, dotąd niespotykanych w rzeźbie.
Królewski portal katedry w Chartres, XII w.
Chociaż gotyk to epoka witraży, w której rozwinęła się technika barwienia szkła, malarstwo ścienne także przeszło swoją ewolucję, głownie na ziemiach włoskich. Tam też rozkwitało malarstwo tablicowe, wykonywane przede wszystkim na desce techniką tempery. W okresie tym poznajemy pierwsze nazwiska autorów, np. Giotto di Bondone lub Simone Martini, twórcy obrazów przedstawiających żywoty świętych na charakterystycznym złotym tle. Malarstwo było określone sztywnym kanonem; chociażby sposób, w jaki malowano Zwiastowanie musiało godzić się ze ścisłymi regułami mówiącymi o położeniu Maryi i Anioła Gabriela na płótnie oraz o obowiązkowym ukazaniu symboli i alegorii, takich jak biała lilia. Obraz Simone Martiniego Zwiastowanie z 1333 roku przedstawia trzy postacie – Archanioła Gabriela jako anioła zwiastowania, Dziewicę Marię oraz gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. Gabriel zgodnie z Ewangelią św. Łukasza, wypowiedział do Marii słowa: Ave Maria, gratia plena, dominus tecum dalsze słowa zostały namalowane na szatach anioła. Symbolicznym atrybutem Gabriela była gałązka lilii, Martin zastąpił ją jednak gałązką oliwną. Kwiat lilii był emblematem ówczesnego wroga Sienny – miasta Florencji. Lilie zostały przedstawione osobno w wazonie oddzielającym dwie postacie nadając postaciom realistyczne wymiary i tradycyjnie symbolizowały czystość i dziewictwo. Maria zgodnie z tradycją przedstawiona została w trakcie czytania Biblii.
Simone Martini, Zmartwychwstanie, 1333, Galeria Uffizi, Florencja
Innymi ważnymi twórcami tego okresu byli Jan van Eyck, twórca Portretu małżeństwa Arnolfinich oraz Hans Memling, autor tryptyku Sąd Ostateczny znajdującego się w MN w Gdańsku.
Można powiedzieć, że już w średniowieczu rodzi się pomysł realistycznego ukazywania rzeczywistości, nierzadko wzbudzającego obrzydzenie czy silną zadumę, tak jak na przykład późnośredniowieczny obraz Mattiasa Grünewalda Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa ukazujący w sposób silnie naturalistyczny cierpienie Chrystusa, jego powykręcane z bólu ciało i wypływającą z ran krew. W obrazie tym nie widać już nawet śladu klasycznego ukazania piękna ciała człowieka, bowiem w sztuce średniowiecznej wzbudzanie wrażliwości estetycznej schodzi na drugi plan, czyniąc miejsce funkcjom moralizatorskim i pobudzającym do refleksji nad żywotami świętych.