futuryzm

mówiąc o historii sztuki sprzed ii wojny światowej warto wspomnieć o tym, że wraz z rozwojem nauki i przemysłu powstał nowy przedmiot rozmyślań estetycznych i etycznych - maszyna. jak pisze umberto eco w książce "historia piękna": idea piękna jest względna nie tylko w różnych epokach historycznych. nawet w tej samej epoce, a nawet w tym samym kraju mogą współistnieć różne ideały plastyczne. przykładem swego rodzaju wybryku na tle innych nurtów i tendencji artystycznych okazał się futuryzm zapoczątkowany we włoszech przez poetę filippo tommaso marinetti i malarza umberto boccioni, którzy nie uważali futuryzmu (łac. futurus - przyszły) za nowy kierunek czy styl, lecz za ideologię, zmianę myślenia. w roku 1909 wydali tzw. manifest futuryzmu", w którym głosili zniszczenie kultu przeszłości, zignorowanie krytyków i historyków sztuki oraz wygnanie ze sztuki wszystkich wykorzystywanych już tematów i motywów w imię nowatorstwa i tworzenia sztuki nowej, dalekiej od klasycznego naśladownictwa. jak głosili w "akcie założycielskim i manifeście futuryzmu: wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości! samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistych oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od nike z samotraki! ten przełom w poczuciu estetycznym, choć nie zyskał większego odzewu w późniejszym czasie, był kwintesencją buntu artystów znudzonych klasycznymi regułami. uznano, że dzieło ludzkie, twór cywilizacji i wszystkie jej następstwa związane z postępem nauki poprzez swoją przydatność i praktyczność są piękniejsze od zwykłych, statycznych dzieł sztuki. nie oznaczało to jednak zerwania ze sztukami plastycznymi, ale z obraniem nowej drogi, tak jak na przykład przedstawia to obraz giacomo balla "dynamizm psa na smyczy", który pokazuje spacer z psem tak, jak się go widzi, pełen ruchu i ciągłej zmiany.

Giacomo Balla, Dynamizm psa na smyczy, 1912

malarstwo

głównymi cechami malarstwa futurystycznego przedstawionymi w "technicznym manifeście malarstwa futurystycznego" było ukazywanie przedmiotu w ruchu, tak jakby w rozbiciu, by nie tak jak dotychczas przedstawić ruch za pomocą namalowania klatki z filmu - obrazu powstałego w wyniku zatrzymania ciała w sekundzie, chwili ruchu, ale tak, jak oko naprawdę widzi ruch - ugięta w czasoprzestrzeni, zwielokrotnioną, nieostrą, rozbitą niczym w oku owada albo kalejdoskopie. stwierdzono, że przedmioty nie posiadają jako takiej indywidualności, są częścią tłumu innych przedmiotów i całego otoczenia. „szesnaście osób otaczających cię w jadącym autobusie staje się w tym samym czasie jednym. są bez ruchu i jednocześnie się przemieszczają. ... autobus wjeżdża w mijane domy, a one rzucają się na autobus, spajając się z nim w jedno.” styl futurystów kształtował się powoli; w latach 1910 - 1911 stosowano technikę mpresjonistycznego dywizjonizmu, która wiązała się z optycznymi odkryciami fizyków, a polegała na ograniczeniu palety barw widma słonecznego. farby nakładano plamami czystych kolorów do postaci pola punktów i linii tak, że dopiero z pewnej odległości tworzyły kolory uzupełniające i całość obrazu. uzyskuje się w ten sposób efekt wibracji i świetlistości, niemożliwy do osiągnięcia przy mieszaniu kolorów. inspirowano się również kubistyczną dekompozycją płaszczyzn, która wzbogacona o żywość barw i dynamikę tworzyła siatkę linii sił podkreślających i potęgujących wrażenie ruchu. pragnienie pokazania ruchu zaowocuje abstrakcjami złożonymi z pionowych linii i barwnych plam, podporządkowanych skomplikowanej geometrii przenikających się i łączących płaszczyzn. początkowo używano głównie barw takich jak brązy, ugry, zielenie, a potem rozjaśniono paletę i przekonano się do barw czystszych i bardziej nasyconych.

jednym z najważniejszych motywów powtarzających się w malarstwie futurystycznym było miasto, pełne ruchu i migających świateł. to głównie w znajdujący się w miastach transport mógł pozwalać na doświadczenia związane ze zlewaniem się obrazów obserwowanych przez okno rozpędzonego samochodu lub pociągu. właśnie te optycznie doświadczenia doprowadziły do teorii, że wszystko się zlewa, nie ma przedmiotów i części niezależnych, wszystko jest częścią składową wielkiego krajobrazu.
wielkim fetyszem futurystów była maszyna, często pojawiająca się w obrazach, co widoczne jest w twórczości związanego z futurystami fernanda legera, którego inspiracja współpracą z włoskimi artystami miała wpływ na utworzenie własnego stylu często nazywanym tubizmem, bo przedstawiającym rzeczywistość w postaci rur i tub, porównując ją do maszyn.

Fernand Léger, Karciarze, 1917

jednym z najważniejszych malarzy-futurystów był giacomo balla, urodzony w turynie, gdzie studiował, by w 1958 roku przeprowadzić się do rzymu. tam pracował jako ilustrator, portrecista i karykaturzysta, a w 1899 roku jego praca znalazła się na biennale w wenecji. po roku 1910 związał się z futuryzmem, i to prace z tego okresu uczyniły go istotnym w historii sztuki.

Giacomo Balla, Dziewczynka na balkonie, 1912

Giacomo Balla, Szybkość samochodu, 1913

istotnym malarzem był także założyciel futuryzmu, umberto boccioni, który urodził się w calabrii, ale po skończeniu nauki także przeprowadził się do stolicy włoch. tam poznał wielu młodych malarzy uczęszczających do pracowni giacomo balli, którzy później dołączyli do grupy futurystów. po ogłoszeniu manifestu tworzył w duchu grupy, jednak współpracę z  młodymi malarzami przerwała wojna. boccioni zaciągnął się do wojska i podczas bitwy spadł z konia, a ten poważny upadek doprowadził do jego śmierci.
na początku swej twórczości malował w technice pointylizmu, ale potem zaczął realizować program futurystów, tworząc formy za pomocą przenikających się nawzajem płaszczyzn, komponując obraz wg reakcji przedmiotów na światło. jego dzieła dotyczyły głównie tematyki miasta i jego zapełnionych ulic, ale od 1913 malował głównie szybkość - parowozy, samochody i rowery. jego twórczość stopniowo przekształcała się w abstrakcjonizm.

Umberto Boccioni, Elastyczność (synteza ruchu galopującego konia), 1912

Umberto Boccioni, Cyklista, 1913

ciekawym artystą był także gino severini. urodził się w toskanii, ale potem przeprowadził się do paryża. na początku tworzył w pointyliźmie, także w stylu kubistycznym, a od ogłoszenia manifestu w 1909 z umbero boccionim i innymi zaprzyjaźnionymi malarzami związany był z futuryzmem. po 1913 roku nawiązywał rónież do abstrakcjonizmu, by powrócić do sztuki figuratywnej i kubizmu.

Gino Severini, Błękitna tancerka, 1912

Gino Severini, Pancerny pociąg, 1915

rzeźba i architektura
jedynym twórcą i teoretykiem rzeźby futurystycznej był boccioni. w swoich kompozycjach przeciwstawił się akademickiej wierności naturze i tradycji historycznej. jego najważniejszym dziełem w tym zakresie jest rzeźba "jedyna forma ciągłości w przestrzeni" z brązu.

Umberto Boccioni, Jedyna forma ciągłości w przestrzeni, 1913

w architekturze futuryzm wyraził się w wizjonerskich projektach miast przyszłości antonia sant’elii, uważanego za jedynego z najwybitniejszych teoretyków nowoczesnej, funkcjonalistycznej urbanistyki początku XX wieku. jego projekty ukazywały proste, funkcjonalne, pozbawione wszelkich ozdób wieżowce z betonu, stali i szkła. jego budowle były to proste, dynamiczne bryły z zastosowaniem dużej ilości technologii, ale małej ilości roślin i małą ingerencją natury.

Antonio Sant'Elia, Projekt futurystyczny, 1914

futurym, jako zespół tendencji do porzucenia klasycznego pojęcia o pięknie i tradycyjnego mimezis, zarówno w literaturze, sztuce jak i muzyce i teatrze mocno oddziaływał na całe przedwojenne włochy, a także na inne kraje, np. rosję i polskę (najważniejszym futurystycznym polskim malarzem był tytus czyżewski), jednak choć wielu malarzy-futurystów sprawdzało się także w abstrakcjonizmie, który pasował doktrynie futurystów, to kierunek sam w sobie nie miał kontynuacji w późniejszych czasach ani bezpośredniego wpływu na późniejsze dzieje sztuki.

Tadeusz Czyżewski,
Akt z kotem, 1920