architektura grecka - ogólny zarys

największy rozwój kultury starożytnej grecji przypadł na okres od VII do II w. p.n.e.

to właśnie w tym czasie powstały rozwiązania architektoniczne, którymi chętnie inspirowali się artyści i budowniczy przez kolejne stulecia, dopiero w XX wieku odważając się na zerwanie z klasycznymi wzorcami.

trzy porządki architektoniczne

wyróżniamy trzy podstawowe porządki (style) architektoniczne, które wykształciły się na terenach starożytnej grecji:
- dorycki
- joński
- koryncki

p o r z ą d e k    d o r y c k i

swoją nazwę wziął od miejsca, w którym się wykształcił - wysp zamieszkiwanych przez dorów. stało się to w V wieku p.n.e. styl dorycki był ulubionym i najczęściej używanym w wielkiej grecji.

• potężne, ciężkie kolumny
• brak baz
• trzon kolumny bezpośrednio na stylobacie (najwyższym stopniu) krepidomy (=kamiennej podbudowie greckiej świątyni, zwykle kształtowanej w trzy stopnie)
• żłobkowanie (kanelury)
• interkolumnium (=odległość między dwiema sąsiednimi kolumnami, wyrażana jako wielokrotność średnicy kolumny) od 4 do 6 średnic trzonu kolumny
• entasis - uwypuklenie kolumny w celu zniwelowania optycznego wrażenia jej "wklęsłości"

• oszczędność zdobień
  
• gładki architraw (=pozioma belka spoczywająca na kolumnach lub filarach)
• fryz tryglifowo-metopowy; tryglif - element fryzu składający się z trzech pionowych bloczków rozdzielonych bruzdami (glifami) lub połówkami bruzd (hemiglifami) JEGO SZEROKOŚĆ BYŁA MODUŁEM PROPORCJI KOLUMNY, metopa - prostokątne pole między tryglifami, mogło być dekorowane; ważne: tryglif znajduje się na skraju fryzu
• prosty gzyms (=najwyższa część belkowania) z mutulusami (=prostokątnymi płytkami dekorowanymi guttami - kostkami)
• kapitel dorycki - echinus (=wypukły wałek w formie poduszeczki)
                          - abakus (=kwadratowa płyta nad echinusem)

p o r z ą d e k    j o ń s k i

powstały na wyspach jońskich u wybrzeży azji mniejszej oraz pobliskich wyspach morza egejskiego.

datowane również na V w. p.n.e., często łączone w budowlach z porządkiem doryckim.

wg witruwiusza opierały się na proporcjach kobiecego ciała.

• lekkie i smukłe kolumny
• żłobkowanie - 24 żłobki głębsze od doryckich, oddzielone wąskimi listwami
  
• występowanie bazy [baza attycka (V/VI w. p.n.e.) - posiada dwa wypukłe profile torusy z dolnym o większej średnicy, rozdzielone wklęsłym trochilusem]
• ozdobny gzyms z ząbkowaniem (=ornamentem z niewielkich kostek), jajownikami (=klimation, ornament złożony z form owalnych) i perełkowaniem (=ornamentem z perełek i krążków) oraz antemionami (=ornamentem z palmet naprzemiennych z innymi motywami roślinnymi)
• gładki fryz
• architraw podzielony na fasciae (=poziome pasy) 
• kapitel joński - echinus ozdobiony jajownikiem
                       - abakus bardziej płaski niż w porządku doryckim
                       - dwie woluty (= baranie rogi, ślimacznice)

p o r z ą d e k    k o r y n c k i

rozwinął się między V a VI w. p.n.e. jako odmiana porządku jońskiego (mówi się, że koryncki kapitel miał rozwiązać problem niereprezentacyjnej woluty na narożnej kolumnie).

był to porządek okresu hellenistycznego i miał funkcję wyłącznie dekoracyjną.

• żłobkowanie trzonu kolumny
• baza - podobna do jońskiej z torusami rozdzielonymi trochilusem, a czasem rozdzielonymi astragalem (=ciągłym ornamentem zbudowanym z szeregowego układu pojedynczych lub podwójnych pałeczek przedzielonych perełkami, krążkami lub pryzmatycznymi paciorkami)
• belkowanie analogiczne do belkowania jońskiego
• kapitel koryncki - jego twórcą był kallimachos (podobno zainspirował się koszem obrośniętym liśćmi akantu)
  - dwa rzędy z ośmioma liśćmi akantu
  - w górnym poziomie łodygi akantu caulicoli oraz zakończone wolutami liście akantu helices*
  - abakus z czterema blokami wklęsłymi
  - pośrodku boku rzeźbiona palmeta
  - wysokość kapitelu 1 i 1/6 średnicy trzonu kolumny
  * w grecji ozdabiano kapitel akantem acanthus spinosus z ostro zakończonymi liśmi
  w rzymie zaś preferowano acanthus mollis z szerszymi liścmi

pozostałe elementy architektoniczne

mówiąc o architekturze starożytnej grecji dotyka się głównie tematu budowli sakralnych, bowiem zgodnie z wierzeniami i mitologią grecką domy bogów i miejsca ich kultu wymagały większego kunsztu niż budowle świeckie. tuż po tzw. wiekach ciemnych, które przyniosły kres kulturze minojskiej i mykeńskiej, około VII p.n.e. sztuka grecka zaczęła się odradzać. ośrodki takie jak kreta czy mykeny straciły są dawną świetność, a na pierwsze miejsce wyłoniły się bogate polis - wśród których chyba najbardziej zasobną w zabytki architektury są ateny.

to tam ukształtował się typ świątyni greckiej wzniesionej na planie prostokąta, z płaskim stropem podpartym kolumnami i wyznaczonym w środku pomieszczeniem na posąg bóstwa (=cella). taka budowla nie miała okien, a światło zapewniały szczeliny między podniesieniem stropu. takie świątynie budowano głównie na wzgórzach, naturalnych podniesieniach, często dodatkowo podwyższone krepidomą i stylobatem.

charakterystycznym elementem greckich świątyń był perystyl, czyli kolumnowy portyk otaczający wewnętrzny dziedziniec świątyni.

wyróżnia się zatem główne elementy świątyni greckiej:

- perystyl

- pronaos (= portyk przed cellą, westybul)

- portyk (=zadaszona otwarta przybudówka z kolumnami)

- naos (=główna część świątyni z posągiem bóstwa, cella)

- opistodomos (=pomieszczenie z tyłu świątyni za naosem, przeznaczone dla kapłanów)

plany świątyń greckich:

1. 2. świątynia w antach (in antis) - z przedłużonymi bocznymi ścianami, między którymi stoją kolumny tworząc fikcyjny portyk, którego w świątyniach z antami lub antami podwójnymi nie ma

3. prostylos - w przeciwieństwie do budowli bez antów posiada portyk, ale tylko z przedniej strony

4. amfiprostylos - prostylos z drugim portykiem od tyłu

5. peripteros - budowla otoczona pojedynczą kolumnadą

6. 8. pseudoperipteros - bez wewnętrznego rzędu kolumn

7. 9. dipteros - z podwójnym rzędem kolumn

10. peripteros okrągły - budowla na planie koła otoczona rzędem kolumn wokół celli

11. monopteros - budowla na planie koła z rzędem kolumn bez celii

portyk (nazywany także pteronem) - fasada świątyni zadaszona i zwykle otwarta, podtrzymywana przez kolumny (zawsze w liczbie parzystej):

tetrastyl - 4 kolumny

heksastyl - 6 kolumn

dekastyl - 10 kolumn 

naczółek - trójkątny szczyt między krawędziami dachu, zazwyczaj znajdujący się nad portykiem

tympanon - trójkątne pole wewnątrz naczółka dekorowane płaskorzeźbami

w górnej części fasady każdej budowli greckiej wyróżnia się trzy elementy składowe:

- kapitele (najwyższa część kolumnady, głowice kolumn)

- belkowanie (od głowicy: architraw, fryz, gzyms z geisonem)

- szczyt (naczółek)

elementy szczytu

• akroterion (naszczytnik) - podstawa pod posąg lub ozdobę 
  umieszczana na narożnikach i szczycie dachu lub naczółka, 
  terakotowa lub marmurowa rzeźba
  - szczytowe
  - akantowe
  - palmetowe
• antefiks - dekorowana płytka umieszczana w rzędzie wzdłuż okapu dachu w celu zamaskowania krawędzi dachówek, najczęściej z terakoty, ozdobiony płaskorzeźbą, w kształcie palmety, głowy ludzkiej lub zwierzęcej itp. 
  nie występowały w świątyniach jońskich!
• sima - kamienna lub ceramiczna rynna w kształcie wywiniętej ku górze listwy, służy do odprowadzenia wody deszczowej z dachu, umieszczana nad gzymsem powyżej belkowania zakończona rzygaczami (najczęściej w kształcie lwich paszczy)

ornamenty :- meander - palmeta - antemion - jajownik - perełkowanie - ząbkowanie - astragal - woluta

źródło: Wilfried Koch "Style w architekturze"