to, co nastąpi po sztuce karolińskiej i ottońskiej, a raczej to, co zacznie się jeszcze przed ich końcem nie jest jeszcze właściwą sztuką romańską. josep puig i cadafalch, kataloński XIX-wieczny architekt, który ukuł pojęcie I sztuki romańskiej dla określenia tego, co działo się w architekturze w latach 950-1050. wyznaczył on cechy wspólne owej sztuki: stosowanie fryzów arkadkowych, wydzielanie modułów, przesklepianie wnętrz, przystawalność artykulacji zewnętrznej z wewnętrzną. są to oczywiście cechy, które pojawiają się już w sztuce przedromańskiej, jednak w ciągu tego jednego stulecia dojrzeją do sztuki typowo romańskiej.
okres I sztuki romańskiej reprezentuje kościół santa maria maggiorze w lomello, w którym na uwagę zasługuje wnętrze. jest to kościół trójnawowy, z odkrytą więźbą dachową. przesklepione nawy boczne są oddzielone od głównej pasem arkad wspartych na filarach, które są przedłużone lizenami - lizeny biegną po filarach od podłogi do stropu. dzięki zastosowaniu tego pozornie nieznaczącego elementu architektonicznego uzyskano harmonię i rytmizację wnętrza. istotną rolę mają także łuki transwersalne, czyli wspierające żebra biegnące przez całą długość przęsła dzieląc je na pół.
Santa Maria Maggiore, Lomello, XI w.
do okresu wczesnoromańskiego należą także dwie pierwsze wersje opactwa benedyktyńskiego w cluny (cluny I - ok. 911-927; cluny II - poł. X wieku). chociaż typowo romańskie założenie numer 3 jest najsłynniejsze, już wcześniejsze plany zapowiadają jego znakomitość, kreśląc wzór dla bazyliki kolumnowej. w budowlach takich występuje dwuwieżowa fasada zachodnia z galileą (= trójnawowym przedsionkiem), transeptem od wschodu i wnętrzami przykrymi stropem oraz zastosowanie tzw. chóru schodkowego (na wzór cluny II). chór w budowlach benedyktyńskich mógł być również otwarty arkadami do bocznych naw albo wyznaczony przez skrzyżowanie naw - chorus maior, a także jako przęsło korpusu wydzielone filarami i przegrodą chorówą - chorus minor.
Cluny II, X wiek
na uwagę zasługuje jeszcze kościół saint-philibert w tournus, w którym dostrzegalne są elementy zaistniałe w cluny II. przede wszystkim znajduje się tam chór schodkowy i galilea oraz podobne rozwiązanie zamknięcia prezbiterium - chór obejściowy z półkoliście zamkniętymi kaplicami promienistymi. w kościele tym występują dwa rodzaje sklepień: krzyżowe i kolebkowe poprzeczne. wnętrze zdradza tradycję przedromańską - klasycyzujące kapitele oraz inspiracja sztuką ottońską, chociażby w przypadku wież, ale także nowe elementy: dekoracja architektoniczna fasady oraz podkreślenie kubizmu bryły.
Tournes, Saint-Phillibert, 1. poł XI w.
za początek prawdziwej sztuki romańskiej uznaje się rok 1000, który nie tyle powinien kojarzyć się ze zjazdem gnieźnieńskim i zaakcentowaniem swojej władzy przez ottona III, ale był wyjątkowy dla samych ludzi średniowiecza. data magiczna, przekroczenie pierwszego stulecia, wiązało się ze zmianą podejścia do świata i gorliwej religijności. nie bez związku jest szybki rozwój architektury kościelnej i tendencja do budowania dużej ilości świątyń. wraz ze wzrostem ilości budowli rozwijała się także architektura, a tradycja przedromańska i tzw. I sztuki romańskiej wpłynęła na ukształtowanie się podstawowych cech romanizmu, który jednak nie występował we wszystkich krajach europejskich pod taką samą postacią. pierwsze oznaki architektury romańskiej przypadają na ziemie dzisiejszej francji i hiszpanii, nieco później przekształciła się w nią sztuka ottońska na terenach niemiec, a ostatecznie - we włoszech i anglii. to co łączyło ową architekturę to budulec - kamień, oraz tendencja do budowania kościołów ogromnych i potężnych. wbrew obiegowej opinii kościoły nie pełniły funkcji obronnej - fakt chronienia się w niej ludności cywilnej podczas wojen wiąże się raczej z grubością murów i małym rozmiarem okien, które wynikały z trudów konstrukcyjnych.
istnym ideałem romańskiej katedry cesarskiej jest kościół benedyktynów maria-laach, wyjątkowo wybudowany w dolinie nad jeziorem, chociaż zakon ten preferował wzgórza. w kościele tym widoczne są echa architektury ottońskiej (wieże!), co jest naturalne ze względu na jego położenie. jednak ze względu na rozmiar i rozwinięte elementy konstrukcyjne jest to już budowla romańska. addycyjny charakter bryły zbudowanej jakby z oddzielnych klocków nie stanowiącej całości to główna cecha romanizmu. podobnie jak symetria i masywność kościoła. mamy tutaj do czynienia z nietypowym dachem rombowym, czyli przykrywającym wieże na czterech rombowych szczytach. jeśli chodzi o zapożyczenia ze sztuki I okresu romańskiego, to zastosowano tutaj uproszczony chór schodkowy. w planie budowli wydzielone jest także atrium.
elewacja kościoła posiada dekorację architektoniczną, chociaż bardzo skromną; obecne są fryzy arkadkowe, czyli składający się z małych reliefowych nakładających się na siebie łuczków. inne elementy dekoracyjne to bez wątpienia lizeny i półfilary rytmizujące elewację, oraz typowe dla architektury romańskiej półkoliście zamknięte okna - biforia i triforia.
wnętrze kościoła jest bardzo skromne jak na katedrą cesarską; widoczna jest artykulacja z lizenami, taka jak w santa maria maggiore w lomello, tyle że do przedłużających filary lizen dodano jeszcze półkolumny z kapitelami korynckimi. architekci katedry przesklepili także budowlę sklepieniami krzyżowymi na gurtach wspartych na służkach.
Maria-Laach, kościół Benedyktynów, 1093
zupełnie odmienna będzie architektura romańska we włoszech. podczas gdy fasada kościoła maria-laach jest prostokątna i flankowana dwiema wieżami, w budowlach włoskich mamy do czynienia z fasadami domkowymi, czyli szerokimi o trójkątnym szczycie, często podzielonymi na trzy pionowe części lizenami. szczyt fasady zdobiony jest galeryjkami karłowatymi, czyli małymi arkadkami. włoska odmiana romanizmu jest bardziej antykizująca, co wynika oczywiście z uwarunkowań geograficznych. najdoskonalsze założenie - katedry w pizie, a szczególnie jednostajny rytm arkadek pojawiających się w niemal wszystkich budowlach kompleksu nawiązuje do tradycji antycznej. ważnym elementem tej architektury jest campanila, czyli dzwonnica, tutaj ażurowa dzięki zastosowaniu dużej ilości arkadek.
Piza, katedra, campanila, 1063-1118
jeszcze inaczej romanizm interpretują anglicy. na podstawie katedry w durham można opisać architekturę normandzka, będącą swoistą odpowiedzą na kontynentalny romanizm. sam plan budowli odstaje od opisywanych wcześniej kościołów romańskich; prezbiterium zamknięte jest prostokątnie (dzisiaj niezachowane), korpus wydłużony. w nawie głównej postawiono wiązkowe filary cylindryczne podtrzymujące sklepienie czterodzielne - mające prostokątny zarys, a zwieńczenie żeber sklepienia nie koresponduje z artykulacją ścian, jak to powinno być w tradycyjnej budowli romańskiej. bardzo charakterystyczną cechą są wysokie i szerokie empory. ważną cechą samej konstrukcji budowli jest obecna już w architekturze francuskiej technika mur epais, która polega na budowaniu grubych ścian.
Durham, katedra (wnętrze i plan), XI-XII w.
cechy architektury romańskiej:
- grube, masywne mury budowli
- addytywność i kubizm bryły
- drobne dekoracje architektoniczne: galeryjki arkadowe, galeryjki karłowate, lizeny, biforia/triforia
- powtarzalność modułu (wyznaczonego przez przecięcie nawy głównej z poprzeczną)
- skromne zdobienia wnętrz - filary, arkady, empory
- rozpowszechnienie sklepień: kolebkowych i krzyżowych, a także kopułowe!
Angoulême, katedra, 1110, zastosowanie kopuł