rzymska architektura pochodzi od pierwowzorów etruskich i greckich. pierwsza świątynia jowisza na kapitolu powstała właściwie na fundamentach budowli etruskiej, tak samo rotundy rzymskie (jak mauzoleum hadriana) są w istocie kontynuacją tradycji etruskiej. jeśli chodzi o inspiracje architekturą grecką, to nie kopiowano nigdy greckich budowli, jedynie przejmując i modyfikując pojawiające się w nich porządki. architekci rzymscy tworzyli dzieła bardziej praktyczne, służące funkcji reprezentacyjnej, dokumentowaniu wydarzeń politycznych (łuki triumfalne), tworząc zupełnie inną gałąź sztuki antycznej.
bardzo ważnym odstępstwem od architektury greckiej było nadanie pierwszeństwu ścianie - takowa była w świątyniach greckich spychana na drugi plan względem kolumny. architektura rzymska jest bardziej ograniczona, opiera się na zamkniętych przestrzeniach, przez co jest w przeciwieństwie do budownictwa greckiego skoncentrowana na wnętrzu budowli, a nie ich zewnętrznym wyglądzie. efektem tej zmiany myślenia będzie nadanie kolumnie funkcji czysto dekoracyjnej, gdyż funkcję nośną przejmuje ściana. popularnością cieszą się także półkolumny, rozpowszechnione w architekturze hellenistycznej.
architektura rzymska wytworzy dwa porządki:
- toskański
- kompozytowy
- toskański
- kompozytowy
p o r z ą d e k t o s k a ń s k i
przy tej okazji warto powiedzieć, że porządek toskański nie jest po prostu modyfikacją porządku doryckiego. wyróżnia się bowiem porządki pośrednie: rzymsko-dorycki, rzymsko-joński oraz rzymsko-koryncki. podstawową różnicą jest stopień zdobienia kolumn i kapiteli (również w przypadku porządku doryckiego) i dodawanie różnych elementów służących walorom estetycznym- dodatkowe ornamenty, zmniejszenie proporcji, dodatnie pierścienia na szyi kolumny.
porządek toskański (którego początków szukać należy w architekturze etruskiej), charakteryzuje się następującymi elementami:
- dodanie bazy (jak w porządku rzymsko-doryckim!)
- rzadkie żłobienie trzonu
- dodanie pierścienia szyjki z częstym astragalem (=perełkowaniem)
- dodatnie jońskiego kimationu (=jajownika) do echinusa
- metopy wypełniane rozetami, emblematami, bukranionem (=ornamentem opartym na czasce byka i girlandzie)
- oszczędność zdobień
- brak tryglifów we fryzie!
p o r z ą d e k k o m p o z y t o w y
porządek kompozytowy jest wynikiem kolejnych przekształceń porządku rzymsko-korynckiego, najbardziej ozdobnego z trzech porządków rzymskich przejętych z greckiej architektury, najchętniej stosowanego. głównymi zmianami porządku korynckiego przez rzymian było nadawanie bazy jońskiej oraz wzbogacanie głowicy o dodatkowe konsole wolutowe.
porządek kompozytowy różni się od korynckiego poniższymi cechami (porównaj na obrazku):
- baza kolumny ustawiona jest na dodatkowym stopniu - plincie
- dwa rzędy akantu w głowicy
- woluty pojawiają się wyłącznie w narożnych kolumnach
- podstawową różnicą jest nieobecność astragalu (=perełkowania) pod echinusem
tak jak w architekturze greckiej, rzymska stosuje również rozwiązania zwane wielkim porządkiem (gdzie kolumny przebiegają przez co najmniej 1,5 kondygnacji) oraz superpozycją porządków (porządkiem spiętrzonym). według rządzącej drugim rozwiązaniem zasady, że porządki stopniowane są na kondygnacjach pod względem smukłości, zatem gdy stosowane są także porządki koryncki i kompozytowy, najniżej znajdzie się porządek toskański, najwyżej zaś najsmuklejszy porządek kompozytowy!
nie było jednak obowiązkowe stosowanie wszystkich znanych porządków. w koloseum na przykład brakuje porządku doryckiego, ale mimo to zachowano odpowiednią kolejność: na dole toskański, wyżej joński, nad nim koryncki, najwyżej kompozytowy (pilastry).
ornamenty:
źródło: Wilfried Koch "Style w architekturze"