choć najwcześniejsze dzieła architektury renesansu wywodzą się z toskanii, to w rzymie odrodzenie przeżyło swój rozkwit. podczas gdy nową sztukę sponsorowali we florencji przedstawiciele bogatych rodów, tak w rzymie rolę mecenasa przejął przede wszystkim papież. w roku 1503 na tronie papieskim zasiada giuliano della rovere przyjmując imię juliusza II. stawia on sobie za zadanie odbudowę autorytetu kościoła, czego narzędziem stanie się nowa sztuka, a przede wszystkim architektura. wielkich zmian dokona rękami wielkich artystów: bramantego, rafaela i michała anioła.
donato bramante (1444-1514)
największą zasługą tego architekta było nie tylko wprowadzenie renesansu do mediolanu (przebudowa prezbiterium i kopuły kościoła santa maria delle grazie), ale też stworzenie pierwszego renesansowego dzieła cinquecenta. chodzi o tempietto w san pietro in montorio, centralny kościół wotywny wybudowany w miejscu męczeńskiej śmierci św. piotra. ta niewielka budowla od razu staje się modelem rozpoczynającego się dojrzałego renesansu w rzymie. budowla wznosi się nad kryptą z grobem apostoła; osadzona jest na schodkowym cokole i otoczona wieńcem doryckich kolumn, których belkowanie podtrzymuje balkonik częściowo zakrywający tambur przepruty licznymi niszami, podtrzymujący kopułę z latarnią. nowy sposób rozumienia antycznej i zarazem nowoczesnej architektury (rozwijany przez liczne traktaty architektoniczne, np. sebastiano serlia) nadaje temu projektowi cechy niezwykłej monumentalności pomimo niewielkiej skali. plastyczne potraktowanie ścian i prawidłowy porządek dają wrażenie rzymskiej świątyni. gdzie bramante mógł próbować zrekonstruować model świątyni na planie kolistym, jak nie w rzymie, w którym wiele jest wzorów, np. świątynia westy. sztuka antyczna jest przez to zasadą kształtującą projekt. budowla ta nie była tylko manifestem odrodzenia starożytności; poprzez architektoniczną oprawę miejsca śmierci pierwszego papieża stała się ten narzędziem propagandy jego następcy.
Donato Bramante, Tempietto San Pietro in Montorio, 1502, Rzym
o wiele ambitniejszym celem była bazyliki św. piotra, której rozbudowy podjął się niemal pół wieku wcześniej mikołaj V. porzucił jednak niekorzystne projekty rozbudowania konstantynowskiej budowli, a kiedy juliusz II wziął sprawy w swoje ręce był bardzo zdeterminowany i kategoryczny: postanowił wybudować bazylikę od nowa. pierwszym architektem nowej najważniejszej świątyni chrześcijaństwa został właśnie bramante, choć pomimo współpracy z innym płodnym architektem, giulianem da sangallo, projekt nie był doskonały. juliusz II odrzucił koncepcję budowli centralnej, gdyż zapragnął nawy na swoje mauzoleum. zleceniodawca i architekt poszli na pewne ustępstwa i rozpoczęto budowę. natomiast pierwotny plan bramantego nie pozostał jednak bez echa; wybudowano kilka budowli kierując się wskazówkami architekta, np. bardzo możliwe jest, że santa maria della consolazione w todi wzorowana jest na planie bramantego.
Cola da Caprarola, Santa Maria della Consolazione, 1508, Todi
rafael santi (1483-1520)
drugim architektem bazyliki św. piotra został rafael. okoliczności i ideologia towarzysząca budowie nowej świątyni chrześcijan zmienia się wraz ze zmianą papieża - po śmierci juliusza II zastępuje go syn lorenzo medici, leon X. rafael nie miał pełnej swobody, musiał rozbudować to, co zostało już zbudowane. przebił więc wzniesiony już chór, by wokół niego oraz bocznych apsyd poprowadzić obejścia. dzięki temu mógł zrównoważyć dysproporcje naw bocznych i chóru. plan rafaela jest w istocie kontynuacją planu bramantego - kopuły centralnej otoczonej bocznymi kopulami, choć z wydłużoną nawą główną.
Rafael, plan Bazyliki św. Piotra, 1514
rafael zostaje też architektem pałacowym. w 1517 dostaje zlecenie wybudowania villa madama, jednej z niewielu przykładów tak inspirowanej starożytnymi willami budowli. zaprojektowana dla gości państwowych udających się na spotkanie z papieżem, budowla ta obejmowała antyczny program funkcjonalny; składają się na nią bowiem przedsionek, dziedzińce przyjęć, hipodrom, nimfeum, termy i teatr. willa ta (przebudowana potem przez antiono da sangallo), oraz palazzo branconio d'aquila (jak nazwa wskazuje przebudowany przez branconio d'aquila), są przykładem hołdowanej przez nowego papieża idei renovatio romae, ale nie w sposób ślepego podążania za traktatem witruwiusza, ale "doskonaleniem" rozwiązań antycznych, rafael bowiem opowiada się za dekoracyjnym bogactwem materiałów i nadaniu budowli lekkości i gracji.
Rafael, Villa Madama, 1518, Rzym
rywal rafaela, michał anioł, także zajmował się zleceniami dla patrycjatu, przede wszystkim dla rodu medyceuszy we florencji wybudował nową zakrystię dla kościoła san lorenzo, choć przerwał pracę i nigdy jej nie dokończył. wziął się za to za budowę palazzo farnese, którą przejął po antonim da sangallo. obramował i podwyższył środkowe okno piano nobile na fasadzie od strony piazza, a jednocześnie powiększył wyraźnie gzyms koronujący. całkiem odmienne od postulowanych przez witruwiusza są nie tylko nowe, monumentalne proporcje budowli, lecz także fryz z motywem lilii i liści akantu, do którego włączono rodowy herb właścicieli. nie jest to także dokończone dzieło.
Antonio da Sangallo, Michał Anioł, Palazzo Farnese, 1514, lata 30. XVI w. - Michał Anioł, Rzym
budowę jeszcze jednego budynku przyjdzie przejąć michałowi aniołowi. w roku 1546 lub na początku następnego, papież pius IV powierzy michałowi aniołowi pieczę nad budową bazyliki św. piotra, której nie dokończył zmarły przedwcześnie giulio romano. michał anioł liczy już wtedy 72 lata, ale zgadza się na współpracę. za punkt wyjścia przyjął pierwotny projekt bramantego tym samym redukując przedłużoną nawę i wracając do rzutu centralnego. jednocześnie nadaje elewacjom cechy monumentalizmu (chociażby poprzez użycie porządku kolosalnego). pełną wewnętrznych napięć siłę ich rzeźbiarskiego wyrazu ukazują klatki schodowe umieszczone pomiędzy apsydami. w ciągu następnych lat prace budowlane posuwają się szybko, szczególnie ze względu na dofinansowanie ze strony hiszpanii (wzbogaconej po kolonizacji ameryki łacińskiej). zwieńczeniem budowli jest kopuła spoczywająca na tamburze. podobno przy jej projektowaniu michał anioł zażądał planów kopuły brunelleschiego; inspirując się tym rozwiązaniem tworzy własne: decyduje się na dość płaską formę, ale z wysoką latarnią. wiadomo jednak, że następca michała anioła, giacomo della porta, nada kopule bardziej smukły kształt i zmniejszy wysokość latarni.
Michał Anioł, Giacomo della Porta, Kopuła, Bazylika św. Piotra, lata 50. XVI w., Rzym
zaawansowany wiek artysty nie zmusi go do odpoczynku - wręcz przeciwnie zabierze się za poważne przedsięwzięcie. największym z nich była przebudowa placu na kapitolu. dziewięć lat po sacco di roma, dokonanym przez cesarskie wojska, karol V triumfalnie wjechał do rzymu, kierując się w stronę wzgórza, które uważano za symboliczny początek wiecznego miasta. w roku 1537 podjęto decyzję o przeniesienie na kapitol posągu konnego marka aureliusza, przez długi czas mylonego z cesarzem konstantynem. wspaniała pamiątka po starożytności uświetniła plac, który wymagał teraz odpowiedniej oprawy. papież paweł III zlecił michałowi aniołowi reorganizację placu; architekt rozpiął pomiędzy ścianami pałaców (nowego, senatorskiego i konserwatorów) owalne campidoglio, plac uformowany pod względem osi wzroku obserwatora, wykonany z różnobarwnej kostki przypominającej z lotu ptaka gwiazdę. każdy detal, czy to horyzontalnie zwieńczone portyki, forma podstawy posągu, podkreślały pokrewieństwo założenia z teatrem. michał anioł tworzy tu bowiem rodzaj sceny.
Michał Anioł, Plac Kapitoliński, 1546, Rzym
rzym uległ ogromnej przebudowie w czasie dojrzałego renesansu; rozbudowie ulegały nie tylko świątynie i pałace, ale także place miejskie i ulice. jedną z nich była via pia, rozpoczuynająca się od san marco i biegnąca aż do kwirynału. na jej osi stanęła brama - porta pia - bynajmniej nie o funkcji fortyfikacyjnej. ta reprezentacyjna brama miejska została zaprojektowana tak, że zwraca się ku centrum miasta, nie zaś na zewnątrz.
Michał Anioł, Porta Pia, 1562, Rzym