florencja stała się centrum sztuki florenckiej nie tyle dlatego, że pojawiły się tam pierwsze nowożytne rozwiązania architektoniczne, ale także ze względu na rozwijające się tam malarstwo ścienne, i pojawienie się wybitnych indywidualności trecenta i późniejsze docenienie ich i naśladownictwo przez artystów młodszej generacji.
brunelleschi, michelozzo i alberti przejęty geometyczne podziały, proporcje i formy zdobnicze takich budowli jak baptysterium florenckie, kościół san miniato, palazzo vecchio, kościół orsanmichele i niektórych starszych założeń, na przykład średniowiecznej wenecji. nowość stylu architektów polegała na krytycznej adaptacji wcześniejszego sposobu budowania oraz na innowacyjnym charakterze ich własnych projektów. nie przejmowali oni tradycyjnych elementów w sposób bezpośredni, lecz wedle kryteriów, które opierały się na ich własnym ujęciu starożytności. ponadto przystawali sobie oni tylko to, co odpowiadało ich wyobrażeniom, lub usiłowali dostosować do tego miejscowe tradycje.
filippo brunelleschi (1377-1446)
zdecydowanie pierwszym wybitnym artystą pochodzącym z florencji był brunelleschi, który u podstaw swoich projektów położył ich krytyczną postawę, wyzwalając się od tradycyjnego budownictwa. paradoksalnie nie miał on wykształcenia budowniczego; nie należał do cechu kamieniarzy, a złotników, co ponoć miało dać mu większe szanse w konkursie na kopułę dla kościoła santa maria del fiore. zbudowanie kopuły na skrzyżowaniu naw stojącego już kościoła było zadaniem niełatwym, bowiem wymagała ona dużej rozpiętości, co wiązało się oczywiście z ogromnym ciężarem i ryzykiem zawalenia konstrukcji. podczas gdy rywale brulleseschiego proponowali tradycyjne rozwiązana z zastosowaniem krążyny, konstrukcji wspierającej kopułę po środku, młody architekt z pomocą rzeźbiarzy: donatella i nanniego di banco stworzył model kopuły samonośnej, co zagwarantowało mu wygraną. na czym polegał ów system samonośny? brunelleschi utworzył dwupowłokową kopułę na planie ośmioboku; powłoka wewnętrzna miała być na tyle mocna, aby utrzymać zewnętrzną, lżejszą. potem usztywnił każdą z ośmiu powierzchni kopuły żebrami i umocnił je podporami. obie powłoki były na tyle grube, że pomimo ośmiokątnego rzutu kopuły można było wpisać w nią koło. co ważniejsze, brunelleschi opracował też system budowania kopuły - naprzemiennego kładzenia cegieł, które wzajemnie się podtrzymywały, dzięki czemu można było zrezygnować z obowiązkowych wówczas podczas budowy tego typu przedsięwzięć krążyn i rusztowania, co znacznie obniżyło koszty i skróciło czas budowy. latania wieńcząca kopułę jest dziełem drugiego konkursu, który także wygrał brunelleschi. tym dziełem zapoczątkowej przewartościowanie estetyczne: ideał w jego epoce wyznaczała teraz starożytność.
Filippo Brunelleschi, Kopuła, Santa Maria del Fiore, 1418-1436, Florencja, *Arte della Lana
tym idealnym połączeniem nowoczesnej techniki z wzorami antycznymi był projekt ospedale degli innocenti, który architekt wykonywał równolegle z kopułą katedry. w przypadku szpitala niewiniątek antyczna recepcja związana była przede wszystkim z proporcjami; brunelleschi zastosował łuki proste, co jednak nie było w architekturze florenckiej żadnym novum. rzadko jednak ich kształt wykazywał tak symetryczny stosunek między krzywizną i szerokością, podstawą sklepienia i wysokością ostatnich cegieł w kulminacji łuku. projekt szpitala opiera się zatem na surowych proporcjach samej bryły, ale także harmonijnej artykulacji - wyważonego porządku arkad opartych na smukłych kolumnach korynckich.
Filippo Brunelleschi, Ospedale degli Innocenti, 1419, Florencja, *Arte della Seta
brunelleschi stosował strukturę kolumn i łuków także do swoich kościelnych budowli centralnych. w starej zakrtystii san lorenzo podzielił ściany pilastrami, które wspierają szeroki gzyms; między pilastrami znajdują się okrągłe łuki. wprowadzone tu powtórzenie formy łuku, które zastosował także w bardziej subtelnie ukształtowanej kaplicy pazzich przy santa croce, ma kierować wzrok ku górze, w stronę kopuły. architekt stosuje podział za pomocą pilastrów nawet wewnątrz niej, gdzie służą one jako żebra. w godnej uwagi loggi kaplicy pazzich z jej kopułą i kasetonowym sklepieniem kolebkowym udało się brunelleschiemu uzyskać podobny objętościowy efekt wnętrza, jaki występował w jej klasycznych pierwowzorach: w panteonie. brunelleschi na pewno był w rzymie, co miało też wpływ na odejście od toskańskiej formy dwubarwnej elewacji.
Filippo Brunelleschi, kaplica Pazzich, Santa Croce, Florencja, 1429
Filippo Brunelleschi, Stara Zakrystia, San Lorenzo, Florencja, 1419/21-1428
Filippo Brunelleschi, Santo Spirito, Florencja, 1434
michelozzo michelozzi (1396-1472
kontynuatorem myśli brunelleschiego był michelozzo, który powtórzył projekt loggi z ospedale degli innocenti w bibliotece klasztoru dominikanów san marco. jednak jego największym dziełem jest budowla dla rodu medyceuszy, pierwszy monumentalny pałac z przeznaczeniem prywatnym. rzut poziomy tego obiektu jest niemal symetryczny i obejmuje rozległy dziedziniec wewnętrzny. trójpiętrowa fasada pałacu cechuje się nierówną wysokością kondygnacji oraz zróżnicowaniem zdobienia elewacji. michelozzo podzielił mur zewnętrzny przyziemia rustykowianiem podobnym do tego, które znajduje się na elewacji palazzo vecchio. podczas gdy najwyższą kondygnację zdobi rustyka, środkowa jest boniowana, a górna ma gładkie lico muru. półkoliste łuki okienne, fryzy i gzymsy to jedyne wyraźnie klasyczne elementy tej fasady. zaokrąglone, dzielone kolumnami okna pośród większych, półkolistych obramowań dają wraz z rustykowaniem efekt bliski dawnym realizacjom, a nie najnowszym eksperymentom klasycyzującym, podejmowanym przez brunelleschiego czy samego michelozza. co innego prezentuje dziedziniec pałacu; tutaj całkowicie widoczne są wpływy brunelleschiego: wzdłuż czterech ścian dziedzińca poprowadzone są dokładnie takie same arkady jak w ospedale degli innocenti.
Michelozzo, Dziedziniec, San Marco, 1436, Florencja, *Medyceusze
Michelozzo, Palazzo Medici, 1444-1452, Florencja, *Medyceusze
leon battista alberti (1404-1472)
wielki teoretyk, piewca twórczości brunelleschiego, donatella i massacia w swoim traktacie o malarstwie, sam również zostawił po sobie kilka realizacji architektonicznych. swoje pierwsze zamówienie architektoniczne otrzymał w 1446 roku od giovanniego rucellai. przy budowie palazzo rucellai alberti uwzględnił uwarunkowania wąskiej, ciasnej parceli w ten sposób, że wyprowadził fasadę budowli z tą samą troską o proporcje, harmonię i symetrię, jakie propagował w innym swoim traktacie de re aedificatoria. alberti stosuje za michelozzem i witruwiuszem efekt stopniowego zmieniania dekoracji na poszczególnych kondygnacjach - superpozycją porządków. okna pięter oddzielone są boniowaniem od pilastrów, podczas gdy okna w przyziemiu są już z nimi niejako połączone. po pierwszym etapie budowy alberti zrezygnował ze współpracy z mecenasem, a jego miejsce zajął bernardo rossellino.
Leon Battista Alberti, Palazzo Rucellai, 1455-1458, Florencja, *Giovanni Rucellai
drugim ważnym dziełem albertiego we florencji (pozostawił po sobie także obiekty w mantui i rimini) jest fasada santa maria novella, także na zlecenie giovanniego rucellai. chociaż w swoim traktacie alberti opowiada się przeciwko stylowi budowli polichromowanych, to jednak w przebudowana przez niego fasada składa się z kolorowych płyt marmuru dzielących elewację na mniejsze pola. mimo to fasada florenckiego kościoła jest ucieleśnieniem matematycznego podejścia do sztuki, której hołdował alberti, jako pierwszy opisując perspektywę. górna część fasady składa się z tympanonu i znajdującego się pod nim szerokiego fryzu ujętego z obu stron spływami wolutowymi. proporcja ad quadratum i pionowe podziały dolnej części fasady, a także okrągłe okno, powtórzone poprzez tonda w pachach wolut podkreślają harmonię budowli.
Leon Battista Alberti, Santa Maria Novella, fasada, 1458, Florencja, *Giovanni Rucellai
do mniejszych, częściowo zachowanych lub znanych tylko z projektów dzieł na zlecenie rodu rucellai należy tempietto del santo sepolcro znajdujące się w zbudowanej przez albertiego kaplicy ruceallaich przy san pancrazio we florencji. kaplica ta odbiega od pierwotnej koncepcji artysty; brak jednej ściany, tylko dwa filary podtrzymują belkowanie. jest to prostokątna sala ze znajdującą się po środku świątynką grobu pańskiego, wzorowanego na kaplicy wybudowanej w jerozolimie. tempietto jest prostopadłościenną budowlą o polichromowanej elewacji artykułowanej korynckimi pilasterkami. drugą niezachowaną budowlą jest loggia rucellai, tylko przypisywana albertiemu. była to wolnostojąca loggia trójosiowa, stała stojąca bezpośrednio przy pałacu. jej pierwotna funkcja nie jest znana, być może miała charakter handlowy.
Leon Battista Alberti, Tempietto del Santo Sepolcro, kaplica Rucellai, San Pancrazio, 1467, Florencja
Leon Battista Alberti (?), Loggia Rucellai