malarstwo barokowe

Barok (z por. barroco – "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque – "bogactwo ozdób") – główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój (powrót biblijnego motywu vanitas i świadomość śmierci.)

 barok w sztuce europejskich wystąpił przede wszystkim w krajach romańskich, a ojczyzną jego były włochy. stopniowo nowe kierunki i style przenosiły się z państewek włoskich na północ, do krajów katolickich: austrii, bawaerii, nadrenii, chorwacji, czech oraz polski.

 malarstwo barokowe

wg definicji założeniem baroku jest zaburzenie renesansowej harmonii, przeciwstawienie się jej założeniom; stąd malarstwo barokowe różni się od renesansowego łamaniem pewnych zasad i kanonów. obrazy są pełne głębi, tworzą całość kompozycyjną i zaczynają pojawiać się w nim ciemniejsze tonacje, a cienie i kontrasty świateł, mrok i skróty perspektywiczne pojawiają się coraz częściej w malarstwie xvii-wiecznym. drugą znamienną cechą malarstwa barokowego jest sensualizm - tematyka mitologiczna czy nawet religijna stawała się tylko podtekstem do ukazania erotycznych scen zachodzących między mężczyzną a kobietą. wiele z obrazów wręcz epatuje zmysłowością, ukazując - często symbolicznie - napięcie seksualne. charakterystycznym dla malarstwa barokowego, szczególnie północnego, jest wykorzystanie kontrastu, szczególnie między pięknem a brzydotą, zestawiając przyjemne zjawiska z mniej cieszącymi oko. z czasem także ewoluuje symbolika i alegoria, czerpana garściami ze średniowiecznych przekazów, widoczna głównie w portretach i martwych naturach. w późnym baroku pojawia się motyw vanitas, inspirowany xvii-wiecznymi moralitetami i wciąż ważnymi dla artystów zapisami biblijnymi (księga koheleta). w związku z niepewną sytuacją kościelną ludzie zaczęli uświadamiać sobie istotę śmierci oraz kruchość żywota ludzkiego, a rolą artystów było propagowanie tych wartości przede wszystkim czytelnymi martwymi naturami pełnymi krucyfiksów, czaszek i klepsydr, przypominających o przemijaniu czasu.

Michelangelo Merisi da Caravaggio (Caravaggio), Powołanie świętego Mateusza, 1599-1600
przykład mistrzowskiego ujęcia kontrastu światła i cienia

Peter Paul Rubens, Leda z łabędziem, 1577-1640

ukazanie sceny mitologicznej z ukrytym podtekstem erotycznym

Pieter Claesz, Martwa natura, 1660

zastosowanie symboliki oraz motywu vanitas w martwej naturze
(czaszka i kości - kruchość życia ludzkiego, zegar i kaganek - przemijanie czasu etc.)

ważne postacie

Michelangelo Merisi da Caravaggio

urodził się 29 września 1571 roku w mediolanie w dość zamożnej rodzinie związanej z księciem mediolańskim. przydomek malarza bierze się od miejscowości caravaggio, do której rodzina była zmuszona uciec w roku 1576 z powodu panującej w mediolanie zarazy. malarz właśnie w tym mieście spędził swoje dzieciństwo. w wieku 13 lat rozpoczął praktyki u ucznia tycjana, potem podróżował do wenecji i zapoznawał się z pracami mistrzów włoskich, takich jak giorgione. inspirował się także chociażby ostatnią wieczerzą leonarda, którą mógł oglądać w mediolanie, gdzie spędził dużo czasu. w swojej twórczości inspirował się także regionalną sztuką lombardii, która ceniła "prostotę i zwracanie uwagi na detale". sztuka ta wywarła wpływ na malarstwo caravaggia, a jego styl bliższy był naturalizmowi nimieckiemu niż panującemu we włoszech manieryzmowi. był reformatorem malarstwa europejskiego na przełomie XVI i XVII wieku. w swoich obrazach wyrzekł się piękna ludzkiego ciała, idealizowanego przez malarzy renesansowych. w celu ukazania realizmu wprowadził do swych dzieł ostry światłocień. malowidła caravaggia cechuje połączenie fizycznej formy i psychologicznej treści. tematyką dzieł malarza była przede wszystkim biblia (głównie nowy testament, ale także pojedyncze sceny ze starego, jak pojedynek dawida z goliatem), mitologia (szczególnie motyw bachusa, boga wina oraz erosy) oraz scenki rodzajowe. prowadził burzliwe życie, choć był uważany za największego malarza rzymu, do którego przeprowadził się i gdzie rozsławił swoje imię pierwszymi udanymi obrazami, jego awantury i zatargi z prawem wygnały go do neapolu. po tułaczce na południe włoch, wycieczki na sycylię i pojedynczych konfliktach z lokalnymi władzami otrzymał akt ułaskawienia od władz rzymskich i latem 1610 roku wyruszył łodzią w drogę powrotną do rzymu. jednakże zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach (jak podają biografowiem, 18 lipca) na statku. ciała nigdy nie odnaleziono.

 Caravaggio, Złożenie Jezusa do grobu, 1602-1604,
olej na płótnie, Muzea Watykańskie

Caravaggio, Dawid z głową Goliata, 1609-1610,
olej na płótnie, Galeria Borghese

(w głowie Goliata doszukano się autoportretu malarza)

Caravaggio, Bachus, 1596-1597,
olej na płótnie, Galeria Uffizi

Caravaggio, Amor vincit omnia, 1601-1602,
olej na płótnie, Gemäldegalerie w Berlinie

Bernardo Bellotto-Canaletto

urodzony 30 stycznia 1721 w wenecji jako syn fiorenzy domenicy z domu canal, siostry antionio canal (canaletto), który także był malarzem. bernarno uczył się w pracowni wuja i od niego przejął pseudonim artystyczny, a w kręgach bliskich wujkowi nazywano go canalettem młodszym. od początku wyrażał zainteresowanie malarstwem pejzażowym. pierwsze prace tworzył w rodzinnej wenecji, potem podróżował i uwieczniał na obrazach widoki wiednia, drezna, monachium i pirny, później nazywane wedutami (niewielkimi pejzażami przedstawiającymi ogólny widok miasta). po tułaczce po europie zawędrował na dwór polskiego króla stanisława augusta poniatowskiego i zyskał tam pozycję nadwornego malarza.. na zlecenie króla pracował przy dekorowaniu zamku ujazdowskiego; namalował we wschodnim skrzydle freski i fragmenty ornamentalne (prace te uległy zniszczeniu przy przebudowie zamku w 1784), a wraz ze swoim synem lorenzem wykonał 14 obrazów przedstawiających antyczny rzym. jego głównym dziełem jest galeria 30 wedut warszawy i pałacu w wilanowie, które umieszczono w oddzielnej sali prospektowej (zwanej też salą canaletta). do dzisiaj zachowało się tylko 24 wedut. oprócz wedut canaletto tworzył także obrazy historyczne, które obecnie znajdują się na zamku królewskim i w muzeum narodowym. obrazy canaletta charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w odmalowywaniu szczegółów – mimo niewielkiego formatu bardzo dopracowane są wszystkie stroje, twarze postaci (do tego stopnia, że fachowcy rozpoznają w nich poszczególne osoby, w większości rodzinę poniatowskiego). z detalami uwieczniana była i architektura, lecz na tym polu canaletto dopuszczał się pewnych przekłamań, udoskonaleń. pracował z camerą obscura, dzięki której mógł tworzyć tak doskonałe obrazy, które po wojnie zostały wykorzystane przy odbudowie zniszczonej warszawy. zmarł 17 listopada 1780 roku w warszawie.

Canaletto, Krakowskie Przedmieście, 1767-1768,
olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie

Canaletto, Rynek Nowego Miasta, 1778,
olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie

Canaletto, Wielki Kanał z kościołem Santa Maria della Salute, 1730,
olej na płótnie, Muzeum Sztuk Pięknych w Houston

Diego Rogriguez de Silva y Velázquez

urodził się 6 czerwca 1599 w hiszpańskiej sewilli. wykształcony na kierunkach  humanistycznych szybko porzucił plany związane z wykształceniem i udał się na naukę do artystów hiszpańskich. 14 maja 1617 roku został przyjęty do cechu malarzy w sewilli i założył własną pracownię. jego pierwszymi dziełami, namalowanymi w sewilli, były bodegones - "obrazy kuchenne". przedstawiały one postaci chłopów i starannie, szczegółowo przedstawione detale martwej natury, wykazujące silny wpływ naturalizmu caravaggia.

w 1622 roku wyjechał do madrytu, a rok później został wezwany na dwór króla filipa iv i został mianowany nadwornym malarzem hiszpańskiego króla. prawdziwą sławę przyniósł mu obraz los borrachos (triumf bachusa) z 1629 roku, który jest uważany za najbardziej dojrzałe dzieło wczesnego okresu twórczości velázqueza. w tym czasie malarz zaprzyjaźnił się z rubensem i za zgodą króla udał się w podróż do włoch, gdzie przebywał w latach 1629-1631. odwiedził genuę, wenecję, neapol, ale najwięcej czasu spędził w rzymie. wkrótce po powrocie został zaangażowany do prac przy ozdabianiu nowej królewskiej siedziby w madrycie - pałacu buen retiro oraz głównej sali pałacu tzw. salonu królestw. powstało wówczas wspaniałe poddanie bredy (las lanzas), namalowane dla upamiętnienia zakończonego sukcesem oblężenia bredy przez spinolę. po raz drugi wyjechał do włoch w celu zakupu obrazów i przygotowania się do utworzenia hiszpańskiej akademii królewskiej, a podczas tego pobytu namalował ważny portret ówczesnego papieża, innocentego x, osławiony ze względu na realistyczne przedstawienie zachmurzonej twarzy surowego duchownego, oraz obraz wenus ze zwierciadłem. w ostatnich latach życia namalował serię portretów rodziny królewskiej i słynne las meninas - panny dworskie z 1656 roku, z ciekawie zawartym autoportretem. zmarł na dworze królewskim 6 sierpnia 1660 roku.

Diego Velazquez, portet papieża Innocentego X, 1650,

olej na płótnie, Galleria Doria-Pamphili w Rzymie

Diego Velazquez, Poddanie Bredy, 1634-1635,

olej na płótnie, Muzeum del Prado, Madryt

Diego Velazquez, Triumf Bachusa, 1599-1600,
olej na płótnie, Muzeum del Prado, Madryt

Diego Velazquez, Panny dworskie, 1656,

olej na płótnie, Muzeum del Prado, Madryt

Peter Paul Rubens (malarz flamandzki)

urodził się 28 czerwca 1577 roku w westfalii jako szóste z siedmiorga dzieci prawnika jana rubensa, który zmarł, gdy paul miał 10 lat. rodzina przeniosła się do antwerpii, gdzie przyjął gruntowne wykształcenie w pracowniach lokalnych malarzy. w 1598 r. uzyskał tytuł mistrzowski antwerpskiej gildii św. łukasza i wyruszył do włoch, gdzie w 1600 rozpoczął służbę na dworze książąt gonzagów w mantui, potem podróżował do wenecji, genui i powrócił do rzymu. w 1608 wrócił do ojczyzny i objął funkcję nadwornego malarza arcyksięcia antwerpii alberta i infantki izabeli. stiopniowo zyskiwał sławę międzynarodową podrózując po europie. przebywając na dworze francuskim wykonał dla króla ludwika XIII 12 arrasów oraz 25 olbrzymich malowideł do zamku matki króla marii medycejskiej. jednocześnie pracował nad wielkimi płótnami dla kościołów antwerpii, alost, malines i madrytu. w jego pierwszych pracach widać wyraźny wpływ tycjana, tintoretta i coreggia oraz caravaggia. po objęciu roli malarza nadwornego pary namiestnikowskiej niderlandów jego styl staje się bardziej swobodny działanie mas bardziej zwarte, tonacja ciał jaśniejsza, budowa i oświetlenie scen mocno dramatyczne. wciąż jednak panuje u niego tematyka religijna. później zaś zaczyna malować obrazy mitologiczne, takie jak prometeusz czy ziębnąca wenus. od roku 1615 zostaje zasypany zamówieniami, którym musi sprostać jego uczeń, antoon van dyck. w tym czasie powstają najbardziej charakterystyczne dzieła malarza utrzymane w autorskim stylu i nasyconym kolorycie. ewoluuje również rubensowski sposób przedstawiania masywnego ciała, widoczny w obrazach takich jak porwanie córek leukipposa czy polowanie na lwy. podczas podróży do francji, hiszpanii czy anglii zaprzyjaźnił się z diego velazquezem i tworzył liczne kopie dzieł tycjana. potem tworzył obrazy na zlecenia kościołów oraz pejzaże, w tym piękny zachód słońca. zmarł 29 maja 1640 w antwerpii z powodu zakażenia prawej ręki.

Peter Paul Rubens, Porwanie córek Leukippa, 1618,
olej na płótnie, Stara Pinakoteka w Monachium

 Peter Paul Rubens, Zdjęcie z krzyża, 1611-1614,
olej na panelu, Katedra NMP w Antwerpii

 Peter Paul Rubens, Trzy Gracje, 1627,
olej na płótnie, El Prado, Madryt

Peter Paul Rubens, Droga na Kalwarię, 1636,
olej na płótnie, Królewskie Muzea Sztuk Pięknych w Belgii

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (malarz holenderski)

urodzony 15 lipca 1606 roku w lejdzie jako syn harmena gerritszoona (stąd drugie patronimiczne imię malarza). nazwisko zaś to przydomek wzięty z miejsca pochodzenia (van rijn = znad renu). początkowo podpisywał swoje obrazy skrótem RHL, ale potem używał tylko imienia. dzieciństwo spędził w lejdzie, lecz od roku 1631 na stałe osiadł w amsterdamie. nie wyjechał do włoch, ale poznawał włoskie tajniki malarstwa od wybitnych italianistów. od amsterdamskiego nauczyciela pietera lastmana zapożyczył styl narracyjny, sposób ukazywania psychologicznej głębi postaci oraz technikę światłocienia. po powrocie do rodzinnej lejdy otwierzył własną pracownię i rozpoczął współpracę z osiemnastoletnim janem lievensem. lata 1631 - 1642 były najpomyślniejszymi latami dla malarza, uzyskał on wsparcie uznanego i wpływowego constantina huygensa, który organizował mu zamówienia. maluje głównie portrety zamawiane przez najbogatsze rodziny amsterdamu. jego twórczość w tym czasach jest bardzo radosna; zajmował się głównie portretami, często wykorzystując operacje świetlne podpatrzone u caravaggia. "śmialo wkraczał w świat półcieni, mroku i nocy" często inspirował się tematyką biblijną, czego dowodem może być chociażby pełen emocji obraz powrót syna marnotrawnego. furorę zrobił jednak portretami zbiorowymi, takimi jak lekcja anatomii doktora tulpa czy straż nocna. warto podkreślić, że artysta był niezależny i tworzył wedle własnego stylu, nie próbując wpasowywać się w mody ani przypodobać się publiczności, co odróżnia go od rubensa.

w roku 1633 r. zaręcza się z saskią van uylenburgh, jego wieloletnią muzą. jednak świetną passę przerywa nagła śmierć saski, 14 czerwca 1642, spowodowana najprawdopodobniej gruźlicą. śmierć ukochanej żony i późniejsze nieudane życie miłosne rujnuje życie malarza, a jego upadek psychiczny można zaobserwować z autoportretach, które z wizerunków młodego, pełnego życia malarza z zadziornym wąsem stopniowo zmieniają się w obraz zmęczonego życiem starca, który w roku 1656 staje się bankrutem. umarł 4 października 1669 roku przy swej piętnastoletniej córce cornelii. zostaje pochowany obok ukochanej saskii.

Rembrandt, Saskia jako Flora, 1635,
olej na płótnie, National Gallery, Londyn

Rembrandt, Lekcja anatomii doktora Tulpa, 1632,
olej na płótnie, Królewska Galeria Malarstwa w Hadze

Rembrandt, Straż nocna, 1642,
olej na płótnie, Rijksmuseum, Amsterdam

Rembrandt, Studium światła (Autoportret), 1628,
olej na płótnie, Rijksmuseum, Amsterdam