starożytny egipt - rzeźba i malarstwo

rzeźba starożytnego egiptu

tworzywem do tworzenia rzeźb były dostępne lokalnie granity, bazalty, a także wapień i drewno. tematyka przedstawień zawężała się tylko do przedstawienia władców i bóstw, chociaż znane są śladowe ilości posążków portretujących anonimowych ludzi przy pracy. ważną cechą rzeźb starożytnych, również egipskich, jest to, że były one polichromowane - choć do dziś większość tych polichromii się nie zachowała.

 

Tutmos, Posąg królowej Nefretiti, XIV w p.n.e., Berlin

  Posąg skryby, 2500 p.n.e., Sakkara

artyści mieli wytyczone bardzo ścisłe reguły, których musieli się trzymać tworząc swoje dzieła. i tak rzeźby musiały mieć układ frontalny, czyli przedstawiać postać z przodu. oczywiście zgodnie z kanonem postaci musiały mieć wyidealizowane rysy twarzy pozbawione wad i oznak starzenia się (jedynym wyjątkiem jest podobizna sesostrisa III i króla amenhotepa, który na krótki czas zarządził w sztuce egipskiej realizm*). egipskie rzeźby cechowała surowość, prostota, dostojeństwo i statyczność, zrównoważenie pionów i poziomów oraz brak prześwitów i współprzenikania w bryle. ponieważ rzeźba powstawała z kamiennego ciosu, jej forma była blokowa, zwarta, zamknięta w tym kawałku surowca i robiona tak, czy osiągnąć maksimum działania przy najoszczędniejszych środkach, stąd czytelność i duża siła wyrazu.


w malarstwie i rzeźbie istniały dwa główne typy przedstawień; stojący, najczęściej "na baczność" z dwiema symetrycznie wyprostowanymi rękami ze ściśniętymi pięściami oraz lekko wysuniętą do przodu lewą nogą oraz siedzący, z zaciśniętymi dłońmi, gdzie jedna może leżeć na kolanie albo obie mogą być skrzyżowane na piersiach dzierżąc insygnia władzy. występowały także przedstawienia postaci siedzącej ze skrzyżowanymi nogami (skrybowie) oraz postaci klęczących - klękanie było symbolem uległości przed bogiem; w ten sposób portretowali się faraonowie o słabszej pozycji społecznej ukazujący się jako "niżsi" od bogów, a nie jedni z nich.

 Triada Mykerinosa (*faraon w towarzystwie bogini i personifikacji nomy),
między 2535 - 2515 p.n.e., Muzeum Egipskie, Kair  typ postaci stojących

Posąg Chefrena z Horusem (*Horus znajduje się za głową), po 2570 p.n.e.,
Muzeum Egipskie, Kair  typ postaci siedzącej

Posąg klęczącego Totmesa III, między 1479 - 1424 p.n.e.,

Muzeum Egipskie, Kair  typ postaci  klęczącej

*rewolucja amarneńska 


architektura, rzeźba i malarstwo były podporządkowane skostniałemu kanonowi właściwie przez cały najlepszy okres sztuki starożytnego egiptu. odnaleziono tylko jeden rozległy przykład próby odejścia od tej radykalnej zasady, jak i w ogóle próby przeprowadzenia reform nie tylko na przestrzeni artystycznej, ale również politycznej, społecznej i gospodarczej. twórcą owej reformy (lub rewolucji) amarneńskiej był faraon amenhotep IV (echnaton), który objął władzę mniej więcej pod koniec XIV wieku p.n.e.
jego "rewolucja" rozpoczęła się od próby uzależnienia się od stopniowo przejmujących coraz większą władzę kapłanów, co wiązało się z porzuceniem dawnych przekonań i tradycji - w tym celu "uciekł" przed kapłanami z tebańskiego pałacu do nowozałożonego miasta tell el-amarna (horyzont atona), od którego wzięła nazwa tego kulturowego przełomu.
przede wszystkim echnaton chciał zerwać z wielobóstwem i zarządził kult jedynego właściwego według niego boga - amona (boga słońca). widać to na niemal wszystkich dziełach, szczególnie płaskorzeźbach z okresu jego panowania - zawsze faraonowi i jego pięknej żonie nefretete towarzyszy dysk słoneczny z wychodzącymi z niego promieniami zakończonymi ludzkimi dłońmi, co jest charakterystyczne tylko dla sztuki amarneńskiej.
jednak to, co w reformie echnatona było dla historii sztuki najważniejsze, to jego podejście do realizmu. ten wyjątkowy faraon nie chciał utożsamiać się z bogiem - w jego mniemaniu jedynym bogiem do czczenia jest amon, a on jest tylko jego namiestnikiem. stąd odejście od wyidealizowanego przedstawienia władcy o pozbawionej emocji i następstw starzenia się, "boskiej" twarzy i zarządzenie, aby artyści tworzyli jego portrety całkowicie oparte na rzeczywistości. echnaton nie stronił od realizmu - kazał portretować się w całej swojej okazałości, stąd na jego przedstawieniach wyeksponowane są wąskie ramiona, szerokie biodra, zapadła klatka piersiowa, zwisający brzuch, podłużna twarz i skośne oczy

 Popiersie Amenhotepa IV (Echnatona), między 1348 - 1331 p.n.e.,
Karnak, Muzeum Egipskie, Kair

realizm sztuki amarneńskiej nie ograniczył się do przedstawień postaci, ale w ogóle do zrewolucjonizowania ukazywania scen rodzajowych; reliefy tworzone za panowania echnatona i nieliczne próbujące kontynuować jego styl, który jednak na dobre nie przyjął się w sztuce starożytnej egiptu, ukazują życie "intymne" faraona i jego żony. faraon nie jest zatem bogiem, którego można ukazywać tylko frontalnie i hieratycznie - jest człowiekiem, któremu nie obce są ludzkie uczucia - stąd pieszczotliwe całowanie córki, ciepłe gesty jego małżonki, beztroska i radość bijąca z przedstawień jego rodziny.

Amenhotep IV z żoną Nefretete i córkami, ok. XIV w. p.n.e.

malarstwo starożytnego egiptu


tak jak i w rzeźbie, w malarstwie egipskim również występował kanon: głowa i nogi z profilu, ramiona i oko frontalnie, biodra w półobrocie. taki kanon służył omówionej już przy rzeźbie próbie maksymalnej prezentacji przy jak najmniejszym trudzie - malowano bowiem tak, by ukazywać to, co i z której strony prezentuje się najlepiej, nie bacząc na perspektywę.

fragment Księgi Umarłych Bakai, II poł XV w. p.n.e., MNW

choć w przedstawianiu postaci ludzkich w malarstwie, rysunku i reliefie było podporządkowane kanonowi, postacie zwierząt malowano już z większą swobodą. dla zachowania proporcji przed wykonaniem rysunku rysowano siatkę proporcji. przykładem są malowidła z grobowca nebamona z okresu XVIII dynastii. widać tutaj zastosowanie perspektywy topograficznej, czyli takiej, która przedstawia elementy (drzewa) prostopadle do ulic, a w tym wypadku - sadzawki. znajdujące się w niej zwierzęta, ryby i ptaki wodne są zaś ukazane w perspektywie rzędowej. w średnim państwie częstym tematem malowideł byli ludzie przy pracy, co było pretekstem do pierwszych przedstawień ludzkich ramion profilem. w tym okresie postaci zwierząt malowano delikatnie, wręcz pieszczotliwie i zaczęto stosować perspektywę kulisową (gdzie postaci nakładają się na siebie, znaną już w malowidłach prehistorycznych)

Ogród z sadzawką, 1420 - 1375 p.n.e., British Museum, Londyn

jeśli chodzi o późniejsze malarstwo egipskie, to warto zwrócić uwagę na portrety fajumskie. były to portrety zmarłych, malowane na desce lub płótnie pokrytej gipsem, tworzone w pierwszych wiekach naszej ery. nazwa wywodzi się od oazy, gdzie po raz pierwszy odkryto tego rodzaju zabytki. potem znajdowano podobne w wielu miejscach w środkowym i górnym egipcie. portrety fajumskie cechował realizm, nie stosowano pełnego profilu. ukazują one ogromną galerię ludzi, zazwyczaj w codziennych strojach i fryzurach, najwięcej wśród portretowanych jest greków, rzymian czy też żydów, prawie nie ma wśród nich egipcjan. portrety przybandażowywano do sarkofagu wykonanego z makulatury papirusowej, w którym znajdowała się mumia zmarłego. portrety te wykonywano techniką enkaustyczną (=rozprowadzanie farb gorącym woskiem). żródło: http://portalwiedzy.onet.pl

Portret młodzieńca, 2. poł. II w. n.e., MNW