starożytny egipt - stare państwo

sztuka egipska ma swój początek około 3000 lat p.n.e., kiedy to swój początek miało państwo egipskie zjednoczone przez króla narmera w wyniku połączenia dolnego i górnego egiptu. zilustrowaniem tego ważnego dla historii egiptu wydarzenia jest tzw. paleta narmera przedstawiająca władcę jako zwycięzcę - okrutnika zabijającego wroga maczugą. jest to płytka z kamienia łupkowego - tego typu płytki służyły jako przedmiot codzienny do ścierania pył mineralny służący do malowania oczu dla ochrony przed pyłem i owadami. płyta narmera, odnaleziona w roku 1894 r. przez jamesa quibelta w hierakonpolis, mieście boga horusa jest uznawana raczej za dar ofiarny niż przedmiot użytku codziennego, czego dowodem jest także "sakralna" tematyka reliefu. postać króla na pierwszej stronie palety jest większa od znajdujących się obok postaci: ciał pokonywanych wrogów oraz znajdującego się na drugim planie służącego niosącego królewskie sandały. król ma na głowie białą koronę górnego egiptu, doczepioną sztuczną brodę i krótką przepaskę na biodrach. obok króla znajdują się sokół - symbol boga horusa trzymający w łapie sznur, do którego przytwierdzona jest głowa mężczyzny zwieńczonego papirusem - symbolem dolnego egiptu.

rewers palety przedstawia odniesione zwycięstwo: narmer przywdziewa na głowę czerwoną koronę dolnego egiptu. król ogląda ciała zabitych wrogów (obcięte głowy leżą między ich nogami) w towarzystwie sługi z sandałami i skryby. w dolnej części palety znajduje się byk, symbol siły i potęgi władcy, depczący znajdujące się na ziemi ciało. w centrum znajdują się dwa stworzenia splatające się szyjami (symbol połączenia państw). splot szyj tworzy lekkie zagłębienie, gdzie - wedle przeznaczenia tego typu palet - umieszczano się kamienie do ścierania,

Paleta Narmera, 3100 r. p.n.e., Muzeum Egipskie, Kair

egipt określa się kolebką cywilizacji. prawdą jest, że jego sztuka i kultura miała wpływ zarówno na cywilizacje mezopotamskie, jak i greckie. rozwój sztuki na ziemiach egiptu był możliwy przede wszystkim dzięki sprzyjającym warunkom geograficznym: osadnicy zamieszkujący tereny dorzecza nilu mogli wykorzystywać wybijający co sezon muł nilowy do produkcji wypalania cegieł oraz budowania lepianek i produkcji drobnych figurek. bogate złoża surowców mineralnych takich jak kamień, piaskowiec, wapień, bazalt, granit oraz kamienie szlachetne: turkusy, agaty, ametysty, służyły do budowania świątyń, grobowców i monumentalnych rzeź, ale też do wyrobu biżuterii i zdobienia przedmiotów.

warunkiem powstania tak bogatej sztuki była religia i ustrój - despotyzm teokratyczny, który wymagał produkcji sztuki propagandowej przedstawiającej władcę jako jednego z bogów, a także budowy świątyń, ogromnych grobowców i licznych figur władców i bogów.

dzieje egiptu dzielimy na trzy główne okresy: starego państwa (XXIX - XXI w. p.n.e.), średniego państwa (XXI - XVI w. p.n.e.) i nowego państwa (XVI - XI w. p.n.e.)

stare państwo

okres starego państwa to czas budowy najsłynniejszych zabytków starożytnego egiptu, jest to bowiem czas panowania dżesera, cheopsa, chefrena i mykerinosa, z którymi nieodłącznie kojarzą się egipskie piramidy.

pierwsze budowle grobowcowe wznoszone w egipcie to jednak kamienne lub ceglane mastaby (= grobowce w postaci masywu na planie prostokąta, o lekko pochyłych ścianach wznoszonych nad naziemną komorą grobową). komory grobowe wykute głęboko w skale połączone były z mastabą pionowym szybem, w którym znajdowały się ślepe wrota (= imitacja drewnianych drzwi; wierzono, że dzięki nim dusza zmarłego  ka mogła komunikować się ze światem żywych. stawiano je po wschodniej stronie grobowca, zwrócone w stronę nilu). nad tym symbolicznym wejściem do świata zmarłego znajdowała się stela z imieniem i wizerunkiem zmarłego. przed ślepymi wrotami znajdował się stół ofiarny.

Ślepe wrota z grobowca dostojnika Izi, Edfu, Stare Państwo, 2323-2150 p.n.e., MNW

z czasem zaczęto ustawiać mastaby jedna  na drugiej, tworząc piramidy schodkowe. pierwszą taką piramidą była zbudowana przez imhotepa dla króla dżesera pirdamida w sakkarze składająca się z 6 stopniowo zmniejszających się mastab jedna po drugiej tworzących schodki. budowla ta była najwcześniejszym przykładem zastosowania kamienia (wapień) jako budulca w architekturze monumentalnej. ciekawym elementem założenia grobowcowego była stojąca pod piramidą miniatura miasta - budowli niezbędnych do życia po śmierci. grobowiec zdobiony był umieszczonymi na ścianach fryzami, czyli poziomymi pasami dekoracyjnymi, z których jeden przedstawiał kobry, które miały chronić faraona przed złymi duchami. wewnątrz zamurowanej komory umieszczono posąg siedzącego króla dżesera.

Piramida Dżesera, Sakkara, 2650 r. p.n.e.

piramidy schodkowe stopniowo ulepszano, lecz efektów kolejnych zmian nie znamy, gdyż budowle te zachowały się w złym stanie. ostatnim ogniwem tego typu budowli okazała się całkowicie ostrosłupowe kamienne piramidy. powstawały one na przełomie III dynastii i IV dynastii (2780 - 1680 p.n.e.) i do okresu średniego państwa były obowiązkowymi grobowcami władcy, wznoszone właściwie równolegle z przejęciem władzy przez nowego faraona, gdyż proces stawiania piramidy był bardzo długi. piramida przybliżała króla do boga słońca re, z którym mógł przemierzać niebo w asyście swoich dostojników, często grzebanych wraz z nim w pobliskich mastabach. kluczowym elementem pogrzebu królów były teksty piramid - swoiste przewodniki po świecie zmarłych.

ogniwem między piramidą schodkową a ostrosłupową jest piramida w majdum (medum), której konstrukcję rozpoczął ostatni władca III dynastii - huni, a ukończył jego syn i następca - snorfu. była ona pierwotnie siedmiostopniowa, zbudowana z grubych warstw kamiennych bloków. uznaje się jednak, że ta pierwotna konstrukcja była rdzeniem później obudowanym wapiennymi blokami ukośnie ściętymi po zewnętrznej ścianie - dzięki temu całość tworzyła pierwszą regularną piramidę olicowaną białym wapniem. dzisiejszy wygląd piramidy przypomina jednak pierwotny rdzeń, gdyż jeszcze w starożytności pozbawioną ją wapiennej okładziny zewnętrznej. piramida ta była też pierwszą, w której zastosowano sklepienie wspornikowe (=rozwiązanie architektoniczne pozwalające zminimalizować nacisk masy piramidy na komorę grobową)

Piramida Huni,  Medum, III - IV dynastia

 

drugą piramidą wybudowaną przez snorfu była tzw. piramida łamana, która zawdzięcza swoją nazwę załamanemu kształtowi wynikającemu ze zmiany kąta nachylenia podczas budowy z 55^o na 44,3^o względem podłoża. było to związane z faktem, że ciężar piramidy obniżył grunt, co spowodowało szkody w systemie komór grobowych. stąd redukcja kąta nachylenia na wysokości 49,1 m. piramida posiada podwójny system komór. 

Piramida Łamana, Dahszur, 2723 p.n.e.

snorfu wybudował jeszcze jedną piramidę, w której został najprawdopodobniej pochowany. tworzywem do jej budowy był czerwony piaskowiec, stąd piramidę nazywa się czerwoną. piramida ta, tak pozostałe dwie z czasów rządów snorfu posiada sklepienie wspornikowe. względem swoich poprzedniczek jest to najstarsza zachowana piramida o regularnej ostrosłupowej formie.

 Piramida Czerwona, Dahszur, 2620 r. p.n.e.

piramidy w gizie

najbardziej znany kompleks piramid znajduje się w gizie niedaleko kairu gdzie znajdują się trzy piramidy wybudowane obok siebie upamiętniające kolejnych władców - dziadka chufu (cheopsa),  ojca chafre (chefrena) i syna menkaure (mykerinosa). przekątne grobowców znajdują się mniej więcej w jednej linii i wszystkie skierowane są w stronę nilu, gdzie świątynia chufu (cheopsa) znajduje się najbliżej świętej rzeki. od wschodniej i zachodniej strony piramid stawiano mastaby wysokiej rangi urzędników i dostojników.

najwyższa z nich to wielka piramida cheopsa miesząca prawie 147 metrów z podstawą o boku 230 metrów. zbudowana została z wielkich bloków kamiennych i wapiennych z pobliskich kamieniołomów z brzegu nila - w sumie do budowy tej jednej piramidy zużyto 2,3 mln kamiennych bloków. wewnątrz znajdują się komory króla i królowej, a najdłuższy korytarz mierzy 100 metrów. znajdująca się przed komorami króla i królowej wielka galeria ma wspornikowe sklepienie złożone z siedmiu warstw bloków i stanowiła pomieszczenie, w którym zostały zmagazynowane potężne granitowe bloki, użyte po pogrzebie jako zasuwy blokujące wejście do korytarza wstępującego.

interesujący jest szczyt piramidy, który pierwotnie pokryty był licówką (=pokrycie powierzchni ściany zwykle wykonane z materiału trwalszego lub piękniejszego niż sam marmur) i znajdującym się na nim piramidionie - pozłacanym kamiennym ostrosłupie.

Wielka Piramida Chufu (Cheopsa), Giza, 2680 - 2565 p.n.e.

dwie pozostałe piramidy są mniejsze i bardzo podobne. przed piramidą chafre znajduje się zaś słynny sfinks - leżący lew o głowie człowieka - faraona w królewskim nakryciu głowy nemes, który miał strzec wejścia do grobowca. sfinks mający 57 metrów długości pozostaje największą rzeźbą monumentalną starożytnego egiptu. wykonano go z kamieni przywożonych z lokalnego kamieniołomu i tak jak przy budowie piramid stopniowo wnoszonych na wysokości. wg tradycji sfinks w gizie ma twarz chefrena, za którego panowania wniesiono tę budowlę. istnieje też teoria, że zwierzę było szakalem, symbolem boga anubisa, który wg egipskiej mitologii strzeże umarłych albo że pierwotnie sfinks miał głowę lwa, jednak później jeden z faraonów przekuł ją na swoją podobiznę. na przekucie wskazuje to, że głowa jest mniej zerodowana niż reszta sfinksa, mimo że przez większość czasu była odsłonięta.
w XVIII dynastii faraon totmes IV wystawił między łapami sfinksa kamienną stelę, w której opisał swą przygodę: podobno przyszły władca położył się w cieniu rzeźby i miał sen, w którym sfinks obiecał osadzić go na tronie, jeśli tylko odkopie posąg z zalegającego piasku. totmes IV odkopał rzeźbę i postawił stelę w okresie kiedy zasiadł już na tronie.

 Wielki Sfinks, piramida Chefrena, Giza, 2723 - 2563 p.n.e.