k o l u m n a e g i p s k a - ś r e d n i e p a ń s t w o
architektura egipska wykształciła nowy typ kolumn w budownictwie sakralnym, o głowicach stylizowanych na kształt otwartych lub zamkniętych pąków papirusu, a także tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony nie naśladują elementów roślinnych. pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy budowie piramidy dżesera, jako kolumny kanelurowane (= ze żłobkowaniami), ale do szerszego zastosowania doszło dopiero w tym okresie.
kolumna świątyni Edfu, Teby, III - I w. p.n.e.
okres średniego i nowego państwa to schyłek grobowców piramidowych i czas rozwoju budowniczego i architektonicznego państwa dorzecza nilu. jest to także czas, w którym budowle grobowcowe - sepulkralne odeszły na drugi plan dając miejsce świątyniom - budowlom sakralnym.
grobowce skalne - średnie i nowe państwo
w średnim i nowym państwie rozpowszechniły się grobowce skalne wykuwane we wzgórzach ciągnących się wzdłuż brzegu nilu, w których chowano najpierw dostojników i osoby z otoczenia króla, a potem samych faraonów. w okresie nowego państwa (1570 - 1085 p.n.e.) na zachodnim brzegu teb przy górze zachodniej powstała słynna dolina królów. było to miejsce spoczynku królów egiptu w okresie od XVIII do XX dynastii - pierwszym faraonem, który nakazał budowę swojego grobowca w dolinie, z dala od znanych nekropoli, był totmes I , ostatnim - ramzes XI. grobowce były dekorowane malowidłami ukazującymi sceny z życia codziennego, pogrzeb, a czasem także rytuały i sceny mitologii egipskiej. obowiązkowym elementem wyposażenia zmarłego były także stele grobowcowe i wotywne (=ofiarne) mające na celu upamiętnienie zmarłego, a także będące ofiarą składaną bogom dla zapewnienia ochrony w zaświatach oraz uszebti - małe posążki zazwyczaj w kształcie mumii zmarłego trzymające narzędzia pracy: motykę, pług i worek na zboże, mające w zaświatach wyręczać zmarłego przy pracy na "polach jaru", do których zaprowadzał go bóg ozyrys podczas podróży w zaświaty. figurki te wykonywano z drewna, kwarcytu lub fajansu.
Stela wotywna, Nowe Państwo, MNW
Figurki uszebti, Średnie Państwo, MNW
najbardziej znanym królem, który złożył tu swoje szczątki okazał się tutenchamon - faraon słynny ze swojego bogatego grobowca, zaś jako władca uważany za miernego i krótko panującego nad egiptem. grobowiec tutenchamona odkrył w roku 1922 howard carter w imieniu lorda carnarvona. był to jedyny z odkrytych dotychczas grobów niesplądrowanych przez lokalnych rabusiów, dzięki czemu udało się odkryć pełne wyposażenie królewskiego grobowca. mumia króla spoczywała w sarkofagu wykonanym z kwarcytu w trzech mumiokształtnych trumnach: pierwsze dwie wykonane były ze złoconego drewna (druga dodatkowo zdobiona była szkliwem), trzecia została wykonana ze złota. ozdobiono ją inkrustacjami z kamieni: turkusów, lapis-lazuli, karneoli. złota maska okrywająca mumię, inkrustowana elementami z masy szklanej, oddawała rysy młodego króla - miał on w dniu śmierci zaledwie co najwyżej 22 lata. na czole umieszczono królewski ureusz - głowy kobry i sępa - symbol władzy królewskiej, mający zapewnić ochronę zmarłemu. sztuczna broda z zagiętym końcem symbolizuje związek faraona z ozyrysem.
warto dodać, że carter długo szukał tego brakującego grobowca, o którym wiedział z obliczeń i dedukcji z dzieł egiptologów, zaś którego nie mógł odnaleźć w terenie. nic dziwnego - gdy wreszcie carterowi udało się znaleźć trop grobowca, okazało się, że znajdował się on w niepozornej krypie wykutej w skale doliny królów, nad którą znajdowała się wioska (był to grób prowizoryczny; gdyby nie zbyt wczesna śmierć faraona z pewnością pochowano by go w grobie okazalszym, który zdążono by dla mnie wybudować) . dzięki temu ta nieznana nikomu i trudna do odnalezienia lokalizacja nie stała się łupem złodziei, choć carter napotkał tam ślady drobnych kradzieży. choć zawartość grobowca była bardzo skromna, miała ona wielkie znaczenie dla egiptologii. carter, jako prywatny archeolog fundowany z majątku lorda carnarvarona, dokonał oficjalnego "otwarcia" grobowca rok po jego odkryciu, miał zatem czas, aby na własną rękę przebadać zdobycze - niestety przez tę porywczość część eksponatów uległa drobnym zniszczeniom, w tym sama mumia faraona.
Złota maska Tutenchamona, 1338 p.n.e.
świątynie - nowe państwo
rozwiniętą formą architektoniczną nowego państwa były świątynie - monumentalne budowle poświęcone ku czci bogów, niekiedy połączone z funkcją świątyń pogrzebowych. początkowo stawiano je tuż przy piramidach w formie pylonu (= monumentalnej bramy świątyni flankowanej dwiema wieżami o lekko pochylonych ścianach z bogatą dekoracją reliefową, gdzie zewnętrzne ściany ozdabiano tematyką propagandową, a wewnętrzne scenami rytualnymi). świątyni grobowa była miejscem do składania ofiar dla zmarłego, a także siedzibą jego ka - duszy. posiadała ona zazwyczaj przedsionek, dziedziniec i ślepe wrota stanowiące bramę łączącą świat żywych ze światem umarłych.
najważniejsze zespoły świątynne znajdują się w karnaku, deir el-bahari oraz abu-simbel, a najsłynniejszy z nich to świątynia grobowa królowej hatszepsut w deir el-bahari. świątynia ta, zbudowana u podnóża wysokiej skały, to połączenie kilku tarasów połączonych rampami. świątynia znajduje się najbliżej góry, pozostałe tarasy zaś tworzą wielki dziedziniec. w wielkich dekorowanych reliefami salach kolumnowych znajdowało się ponad 200 posągów przedstawiających bóstwa, królową i osoby z jej otoczenia. obeliski (=wysokie monolityczne słupy kamienne lekko zwężające się ku górze i zwieńczone ostrosłupem o przekroju kwadratu będące symbolami solarnymi; budowane w nowym państwie) znajdujące się przed budowlą, ważące 350 ton, postawiono ku czci boga amona, któremu poświęcone zostało całe założenie świątynne
sfinksy stojące w rzędzie przy alei prowadzącej do świątyni często miały baranie łby, ponieważ baran był symbolem boga amona i takie sfinksy wyznaczały przejście do świata duchowego. między łapami zwierząt umieszczano posążki z podobizną faraona.
Świątynia Hatszepsut, Deir el-Bahari, XVIII dynastia
drugim ważnym założeniem jest ramesseum - kompleks świątyń pobudowanych przez ramzesa II w tebach zachodnich. do dnia dzisiejszego zachowały się tylko ruiny. na fasadzie przedsionka wykutej w piaskowym klifie i zwróconej ku wschodowi znajdują się filary z przylegającymi do nich czterema kolosami (=monolitycznymi posągami przedstswiającymi władcę stojącego lub siedzącego w koronie górnego i dolnego egiptu lub w królewskiej chuście) ramzesa w tzw. postawie ozyrysa. na dziedzińcu zachował się tors posągu ramzesa II, jeden z dwóch posągów w postawie siedzącej, znajdujących się dawniej u wejścia do świątyni. na fryzie fasady znajduje się rząd witających wschodzące słońce pawianów. wewnętrzne ściany pokryte są reliefami o tematyce batalistycznej, odnoszącej się do zwycięskich wojen z azjatami (bitwa pod kadem) oraz związane z postacią boga urodzaju. do nietypowej dekoracji należy przedstawienie na ścianach przedsionka wizerunków dzieci ramzesa II – synowie i córki stoją w dwóch rzędach, zgodnie z prawem do sukcesji. ważnym elementem założenia jest świątynia hypostylowa (hypostyl = pomieszczenie, w którym strop oparty jest na kolumnach rozmieszczonych w sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia), której wąskie wejście ozdobione jest dwoma kolosami, a we wnętrzu znajdują się posągi trzech bóstw egipskich i równego im króla. zależnie od pory roku słońce przedzierające się przez strop oświetla boga słońca amona lub króla ramzesa.
warto wspomnieć jeszcze o świątyni chonsu (boga księżyca) w karnaku, która była ośrodkiem kultu amona. została zbudowana przez króla ramzesa III, choć w świątyni widnieją też imiona jego następców: ramzesa IV i ramzesa XI. na to założenie składała się świątynia główna, świątynia jeziora, santuaria, mieszkania kapłanów oraz otaczający całość mur. przed pylonem znajdowało się dwadzieścia kolumn w czterech rzędach (w każdym po pięć kolumn). po obu stronach "kolumnady" stały cztery sfinksy (w sumie osiem). całość zawierała sześć pylonów, pierwsze z nich oddzielały dziedziniec, który był bardzo rozległy i mieścił mniejszą świątynię. kompleks w karnaku był religijnym i społecznym centrum stolicy - teb.
Świątynia Chonsu (pylony), Karnak, Teby