bazylika św. piotra

"większego, starszego i bogatszego Domu Bożego, związanego z największymi wydarzeniami w historii świata, nie ma w całym świecie chrześcijańskim"

najpopularniejsza świątynia kościoła katolickiego, siedziba jedynej w europie monarchii absolutnej, dzieło wielu pokoleń, pochłaniające ogromne ilości pieniędzy ze skarbca papieskiego, przeżywające swoich twórców, budowane przez ponad wiek i chyba mające największą liczbę zwiedzających rocznie. bazylika św. piotra, bo o niej mowa, to budynek, który pierwotnie nie miał mieć większego znaczenia w urbanistyce rzymu. znajdujące się na zatybrzu, w najbiedniejszej części miasta, miała być elementem znajdującej się tam nekropolii - bowiem początkowo budowla ta miała być sakralnym nagrobkiem św. piotra - wedle tradycji pod bazyliką znajduje się grób apostoła piotra. bowiem pierwotnie w tym właśnie miejscu znajdował się cyrk nerona, gdzie pierwszy papież poniósł śmierć ukrzyżowany do góry nogami na krzyżu.

okres wczesnochrześcijański

pierwszą budowlę w tym miejscu zarządził cesarz konstantyn wielki, znany z cudownego nawrócenia się wskutek wyśnionego anioła pokazującego mu przed bitwą krzyż i słowa pod tym znakiem zwyciężysz.

świątynia powstała około roku 324, być może jako oddanie czci przywódcy chrześcijan nękanych i prześladowanych przez poprzedników cesarza rzymskiego.

była to bazylika pięcionawowa zakończona transeptem z przylegającą do niego apsydą w osi nawy głównej.

tak jak w bazylikach wczesnochrześcijańskich wschodnią część poprzedzało duże atrium z fontanną.

Bazylika św. Piotra, plany i rekonstrukcje budowli z IV w. n.e.

około roku 500 papież symmach zbudował przy bazylice pierwszą rezydencję papieską. wciąż jednak przez najbliższe wieki oficjalną siedzibą papieża pozostawała katedra św. jana na lateranie, jednak bazylika wybudowana nad grobem św. piotra "awansowała" w roku 800, kiedy papież leon III wybrał ją na miejsce koronacji karola wielkiego.

jednak dopiero wiek XIV, a konkretnie rok 1377 można uznać za rok ustanowienia bazyliki główną siedzibą papieską, co było związane z przeniesieniem się pierwszego papieża, który wrócił z tzw. niewoli awiniońskiej. następni papieże już oficjalnie przebywali w bazylice.

renesans

nie trudno się jednak domyślić, że po ponad 1000 latach niezbędne było podjęcie kroków do przebudowy starej, niemal walącej się bazyliki. za wykonanie tego zadania zabrał się w roku 1509 papież juliusz II, który powierzył przebudowę bazyliki konstantyniańskiej jednemu z największych renesansowych architektów - donatemu bramante. twórca tempietta zaprojektował bazylikę na ulubionym planie centralnym - na planie krzyża greckiego z przykryciem pięcioma kopułami - centralną i czterema pomiędzy ramionami krzyża oraz czterema wieżami, które wieńczyły narożne kaplice na planie ośmioboków poprowadzone między ramionami krzyża.

Donato Bramante, plan Bazyliki św. Piotra, 1509

realizację planu rozpoczęto od razu, jednak w roku 1514 przerwała ją śmierć architekta. wśród zainteresowanych przejęciem budowy znalazł się między innymi malarz rafael santi, który przedłużył plan bramantego w krzyż łaciński z trzema nawami. mimo dużej liczby chętnych na podjęcie kontynuacji dopiero w 30 lat po śmierci bramantego, w 1547 roku,  zlecenie powierzono michałowi aniołowi, którego geniusz i charyzma, a przede wszystkim podziw samego papieża, pozwoliły na realne podjęcie prac. michał anioł również zmienił plan pierwotny zawężając ramiona krzyża greckiego i rezygnując z kaplic ośmiobocznych, oraz stawiając w fasadzie wielkie okno, które służyło papieżowi czasów kontrreformatorskich na rzucanie i zdejmowanie eksomuniki - jednak architekt pozostawił główny sens centralnego planu swojego poprzednika, tym, że głównym punktem budowli miała okazać się kopuła, niestety nie ukończona za życia michała anioła.

Michał Anioł, plan Bazyliki św. Piotra, 1546

do pracy nad dokończeniem kopuły, którą mistrzowi udało się doprowadzić jedynie do tambury (bębna) wzięli się wskazani przez michała anioła jacopo barozii da vignola i giacomo della porta, twórcy kościoła il gesu.

Michał Anioł, kopuła Bazyliki św. Piotra, 1547
ukończona w 1590, Watykan

barok

po śmierci michała anioła zlecano kontynuację budowy wielu architektom, w tym domenicowi fontanie, czołowemu architektowi urbanistyki rzymu. jednak obecny wygląd świątynia zawdzięcza dopiero trzeciej fazie przebudowy, którą papież paweł V zlecił ówczesnej gwieździe rzymskiej architektury, uczniowi domenico fanrany carlo madernie. maderna pracował nad bazyliką przez 20 lat od 1606 - 1626, na prośbę zleceniodawcy przedłużając nawę główną tak, że budowla przypominała koncepcję rafela santi na planie krzyża łacińskiego. do planu dodano również po trzy kaplice z dwóch boków przedłużonej nawy. do zadań maderny należało także zbudowanie fasady, czym zajął się w latach 1606 - 1614. współczesnym artyście fasada uważana była za zbyt szeroką w stosunku do reszty kościoła. maderna jednak pragnął przede wszystkim uporać się z optycznym problemem, przez który znajdujący się przed fasadą pielgrzymi nie byliby w stanie zobaczyć najważniejszego elementu świątyni - kopuły zaprojektowanej przez michała anioła. stąd celowe obniżenie fasady i rezygnacja z planowanych wież (pierwotnie fasada miała być dwuwieżowa), co czyni fasadę zbyt długą, ale pozwala na podziwianie znacznej części kopuły sprzed fasady kościoła.

fasada jest jednokondygnacyjna, choć widać wyraźny podział łamanym gzymsem na część dolną i górną. widać jej barokowy charakter - łamanie gzymsu, wielki porządek (kolumny i pilastry obejmują więcej niż jedno piętro), kształt okien, pozostałe po wieżach dzwony, figury świętych (jezusa i apostołów) na szczycie ponad naczółkiem.

przebudowę bazyliki świętego piotra zakończono w 150 lat po rozpoczęciu jej remontu - w roku 1626.

Carlo Maderna, fasada Bazyliki św. Piotra, 1626

wnętrze bazyliki

wnętrze bazyliki jest już czysto barokowe i w większości zaprojektowane przez gianlorenzo berniniego, który zajął się pracami w świątyni w drugiej połowie XVII wieku. do najważniejszych elementów wnętrza należą dwa dzieła tego wielkiego architekta i rzeźbiarza: ołtarz św. piotra i baldachim.

baldachim znajduje się nad grobem św. piotra, w centralnej części kościoła, pod 136-metrową kopułą dekorowaną malowidłami. ten element architektoniczny to jedno z arcydzieł berninego, mierzące mniej więcej tyle co niektóre pałace rzymskie - ma bowiem (bagatela!) 29 metrów wysokości. wielkość tej budowli miała na celu "usiedlenie" wielkich proporcji całego wnętrza świątyni - w jej wnętrzu bowiem można się czuć naprawdę jak w ogromnej stodole. baldachim składa się na cztery skręcane kolumny wykonane z brązu, który otrzymano z przetopienia dekoracji panteonu. ciekawa jest nietypowość tych kolumn, bowiem odbiegają one od jakichkolwiek znanych porządków, choć sam bernini powoływał się na przekazy, że sama świątynia jerozolimska posiadała podobne kolumny. nie tylko kształt kolumn okazał się sprzeczny z klasycznością, ale także ich przeznaczenie - nie tworzą one podparcia, ale pełnią funkcję odwrotną od entasis - zamiast sprawiać wrażenie masywności, przywołuje poczucie lekkości, subtelności. tej subtelności dodają także owijające każdą kolumnę złocone laury, które były elementem herbu zleceniodawcy berniniego - papieża urbana XIII. kolumny trzymają baldachim dekorowany postaciami klęczących aniołów i zwieńczony kulą (symbol świata) z krzyżem. pod baldachimem znajduje się ołtarz główny, z którego mszę może sprawować jedynie papież lub namaszczona przez niego osoba.

Gianlorenzo Bernini, Baldachim w Bazylice św. Piotra, Watykan

drugie arcydzieło berniniego to ołtarz główny zwany tronem św. piotra znajdujący się na końcu nawy głównej. mimo znajdującego się w centrum ołtarza papieskiego pod baldachimem, to ten ołtarz pełni rolę ołtarza głównego. ta mała architektura ukazuje idealnie, jak wspaniałym barokowym specem od teatralnej scenografii był bernini. jego dzieło to gra świateł, nagromadzenie dekoracyjnych putt i wielkość całego ołtarza. jednak najważniejszym elementem jest gloria znajdująca się w centrum tej małej architektury, w której znajduje się gołębica ducha świętego. ów gloria jest ulokowana tuż przed oknem, dzięki czemu dziennie światło przebija witraż dodając cech mistycznych samej gołębicy oraz potęguje wrażenie oświetlanych stiukowych promieni. tron przepełniony jest ruchliwymi postaciami aniołów i świętych, którzy go podtrzymując - bowiem w środku znajdują się rzekome relikwie drewnianego tronu św. piotra, które okazały się pozostałością najwcześniej XIII-wieczną.

Gianlorenzo Bernini, Tron św. Piotra z Bazyliki św. Piotra, Watykan

plac św. piotra

w latach 1656 - 1667 wspomniany już genialny rzeźbiarz i architekt giovanni lorenzo (gianlorenzo) bernini zajął się przebudową znajdującego się przed bazyliką placu. początkowo plac ten był niewielki, jednak na potrzeby stworzenia miejsca dla pielgrzymów, po przebudowie przybywających jeszcze tłumniej, wyburzono część budynków znajdujących się w okolicy. w tym miejscu powstał zaprojektowany w roku 1657 eliptyczny plac piazza oblique, w którego centrum znajduje się obelisk watykański z cyrku nerona stający się punktem osi całego placu, końcącej się na bazylice (barok uwielbia założenia symetryczne na osi). plac ten jest okolony 4-rzędową kolumnadą z 300 masywnych toskańskich kolumn, które oglądane ze środka planu nakładają się jedna na drugą. owa kolumnada zwieńczona jest rzeźbami świętych. jej układ zaś, co wszystkim znane i wiadome, miał nawoływać do ramion matki kościoła, która przygarnia do siebie przybyłych pielgrzymów. tuż przed samą fasadą kościoła znajduje się drugi plan połączony z pierwszym, piazza rette o kształcie trapezu z jednokondygnacyjną kolumnadą niższą od fasady - funkcją tego mniejszego placu jest optycznie wysmuklenie tak krytykowanej fasady maderny.

Gianlorenzo Bernini, Plac św. Piotra, 1656-67