zamek krzyżacki w malborku
Zamek Krzyżacki, 1275-1350, Malbork
jest to trójczłonowe warowne założenie otoczone murami i fosami, powstałe sukcesywnie z południa ku północy, w kolejności: zamek wysoki (XIII w.), przedzamcze - zamek średni (XIII/XIV w.) z dodanym później pałacem wielkiego mistrza, i zamek niski (XIV w.). zamek ten to typowy zamek konwentualny (= siedziba jednostki organizacyjnej zakonu krzyżackiego, w której obowiązkowo znajdowały się: kaplica, kapitularz, refektarz, dormitorium i infirmeria) wybudowany z cegły, mający zwartą bryłę zamkniętą w czworobok. wielki refektarz zamku średniego przykrywa autentyczne gwiaździste sklepienie, wsparte na trzech smukłych granitowych kolumnach, podobne znajduje się także w pałacu wielkiego mistrza. gotycki charakter założenia podkreślają witraże wypełniające okna z maswerkami oraz blankowane strzeliste szczyty i wieżyczki pokryte ołówkowymi hełmami. już w XV wieku zamek przeszedł w ręce polskie, ale w okresie zaborów został przejęty przez władze pruskie. w 1817 wieku rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, którymi początkowo zajął się wybitny architekt, karl friedrich schinkel.
neogotyk
zamek działyńskich w kórniku
.jpg/800px-Kornik_(js).jpg)
Zamek Działyńskich, XIV w., przebudowa XIX w., Kórnik
pierwszy zamek w tym miejscu powstał w średniowieczu i był prostokątnym założeniem z cylindryczną wieżą w narożu i wieżowym domem mieszkalnym. gdy posiadłość zmieniła właścicieli, została przebudowana dwukrotnie - w XV i XVI wieku; wtedy wybudowano dwa domy po obu stronach dziedzińca. w 1675 roku zamek przejęła rodzina działyńskich i z jej woli ponownie przebudowano zamek, dzięki czemu zmienił się jego charakter - zabudowano wewnętrzny dziedziniec i utworzono drugi - na wzór francuski. jednak obecny wygląd posiadłość zawdzięcza tytusowi adamowi działyńskiemu, który odziedziczył dobra w 1819 roku i postanowił uczynić z niego miejsce na zbiory biblioteczne i rodzinne pamiątki. postanowił przebudować posiadłość wedle panującej mody na zameczek gotycki, tak, aby przypominała siedzibę szlachecką, pasującą do rangi przechowywanej w niej kolekcji. projekty przebudowy stworzyli najbardziej zasłużeni architekci tej epoki - antonio corazzi i henryk marconi, a autorem drugiego projektu, wybranego ostatecznie przez zleceniodawcę, był karl friedrich schinkel, którzy wspólnie ucharakteryzowali budowlę w duchu gotyku angielskiego, być może wzorując się na rezydencji strawberry hill. efektem końcowym długich przebudów jest wdzięczny zameczek z zachowanym trójdzielnym planem, a dodaną romantyczną malowniczością i asymetrią blankowanej fasady, której przeczy optycznie dominujący na środku południowej elewacji łuk tudorowski (poniżej).
zamek książąt pomorskich
Zamek Książąt Pomorskich, 1575 - 77, Szczecin
pierwszą budowlą w tym miejscy był XIV-wieczny ceglany trójdzielny dom wzniesiony wraz z kaplicą św. ottona dla księcia barnima III. w 1365 roku dobudowano do założenia wieżę więzienną przy narożniku południowo-zachodnim, a potem podjęto się kolejnych przebudów, które zostały przerwane pożarem i kontynuowane dopiero w 1530 roku, podczas których południowe skrzydło budowli nabrało charakteru pałacowego, dodano mu jedno piętro z dwuspadowym dachem i sklepieniem kryształowym. po środku od strony dziedzińca dostawiono wieżę zegarową. charakterystycznym elementem była maswerkowa attyka, charakterystyczna dla architektury pomorskiej XV i XVI wieku, w której dominował motyw koła oraz łuki - kotarowy dwudzielny (z lewej) i ośli grzbiet z prawej).
obecny wygląd budynku to wynik przebudowy z lat 1575 - 1577. wtedy to budowla otrzymała wygląd renesansowej rezydencji; rozebrano resztki pierwotnych budowli i dobudowano dwa skrzydła: północne z wieżą dzwonów i zachodnie - w ten sposób zamknięto dziedziniec, w okół którego dobudowano parterowy krużganek (= korytarz okalający dziedziniec otwarty arkadami). attyka skrzydła wschodniego, północnego i zachodniego o motywach ślimacznicy jest typowa dla polskiej architektury tego czasu.
zamek królewski w niepołomicach
Zamek Królewski, XIV - XVI w., Niepołomice
wedle przekazów już w XIV wieku wybudował w tym miejscu gotycki zamek król kazimierz wielki, a potem przebudowywał go władysław jagiełło. jednak około roku 1506 wyglądem budowli zajął się król zygmunt stary i kazał wybudować cztery skrzydła wokół kwadratowego dziedzińca, z czego pamiątkami są wczesnorenesansowe kamienne obramienia okien, wykusze, a także sala na jednym potężnym filarze zwana skarbcem. w wyniku pożaru z 1550 roku budynek uległ znacznemu zniszczeniu i na polecenie zygmunta augusta odbudową zajął się tomasz grzymała, a dekoracją (chociażby bramy wjazdowej) sławny wówczas rzeźbiarz santi gucci, twórca nagrobka stefana batorego w kaplicy mariackiej na wawelu. w wyniku tej przebudowy zamek zyskał typowo włoski charakter, co podkreśliły dodane w latach 1635-37 wczesnobarokowe krużganki. zamek został naniszczony w okresie potopu szwedzkiego, a w XVIII wieku austriacy rozebrali najwyższe piętro. po restauracji mieści się tu obecnie m.in. muzeum przyrodnicze.
MANIERYZM
pałac krzyżtopór
Warzyniec Senes, Pałac Krzyżtopór, 1627-44, Ujazd
pozostałości, a raczej ruiny tego pałacu mylnie nazywanego zamkiem, pochodzą z założenia budowanego w pierwszej połowie XVII wieku przez krzysztofa ossolińskiego, jednakże nigdy nie ukończonego. miała to być realizacja włoskiego typu palazzo in fortezza, czyli ufortyfikowanego pałacu. w regularny, pięcioboczny narys kamiennych fortyfikacji bastionowych wpisano czworoboczny w planie, ogromny dwupiętrowy pałac, zawierający w środku eliptyczny dziedziniec, niewielki, lecz głęboki jak studnia, poprzedzony rozległym, trapezowym w planie majdanem, obudowanym po bokach przez niskie zabudowania stajenne i gospodarcze biegnące wzdłuż kurtyn. wjazd do fortecy ozdobiono kamiennym krzyżem i toporem (od rodu ossolińskiego), skąd przyjęta nazwa założenia. wedle legendy, w pałacu było tyle baszt, ile pór roku, tyle wielkich sal, ile miesięcy, tyle pokoi, ile tygodni i wreszcie okien tyle, ile w dni w roku. plan był w ogóle bardzo zaskakujący, a więc typowo manierystyczny, jednak ze względu na wysoką cenę jego realizacji i rychłą śmierć właściciela, potomnym nie udało się dokończyć budowy. wiadomo tylko, że w czasie potopu szwedzkiego pałac został przejęty przez szwedów, a od tego czasu stopniowo niszczeje, nie podjęto się bowiem żadnych restauracji. były plany przeniesienia w to miejsce muzeum wojska polskiego, jednak najprawdopodobniej nie dojdą do skutku.
zamek hochbergów
Zamek Hochbergów, Książ, XV - XVII wiek
pierwszy zamek powstały w tym miejscu miał funkcję warowną, miał stanowić strażnicę broniącą śląską ze strony czech. w 1509 stał się on własnością hochbergów i w połowie XVI stulecia został rozbudowany. obecny wygląd zamku wynika głównie z następnej przebudowy, która miała miejsce w latach 1718-24, która nadała budowli charakter barokowy. w miejscu przedzamcza, od wschodu utworzono wydłużony dziedziniec ogrodzony balustradami oraz dziedziniec zamknięty oficynami - cour d'honneur, na którym wzniesiono czterokondygnacyjny korpus kryty mansardowym dachem z trójosiowym ryzalitem. w latach 1908-23 dostawiono neorenesansowe skrzydło zachodnie z dwiema cylindrycznymi wieżami, a najstarszą wieżę gotycką przykryto miedzianym hełmem.
pałac biskupów krakowskich
Jan Trevano, Pałac Biskupów Krakowskich, 1637–1644, Kielce
pałac ten został wzniesiony w pierwszej połowie XVII wieku przez muratora tomasza poncina wedle projektu jana trevano, twórcy schodów senatorskich na krakowskim wawelu. ufundowany przez biskupa krakowskiego jana zadzika, doradcy zygmunta III wazy odsuniętego od urzędu kanclerza wielkiego koronnego przez króla władysława IV, pałac ma w sobie cechy kilku epok - odchodzącego w niepamięć renesansu, panującego jeszcze manieryzmu i nowego baroku. z renesansu pałac otrzymał przede wszystkim symetryczny plan i podzieloną na trzy części symetryczną elewację frontową, w której okna rozmieszczono regularnie po trzy, a także arkadowa loggia. barokowa jest natomiast kompozycja bryły opierająca się na osi z dwiema manierystycznymi wieżyczkami alkierzowymi po bokach oraz czterospadowy dach bez szczytów ani attyk. w XVIII wieku dodano dziedziniec, który powstał przez skrzydła oficyn.
pałac branickich
Tylman z Gameren, Pałac Branickich w Białymstoku, 1691 - 1697
autorem tego barokowego założenia wzorowanego na wersalskim typie entre cour et jardin jest tylman z gameren, o którym była już mowa. warto dodać, że w dekoracji budowli miał udział jakub fontana, architekt inspirujący się barokiem saskim oraz rokokiem i klasycyzmem, twórca fasady kościoła św. krzyża w warszawie, a także współarchitekt przebudów najważniejszych budowli w polsce, chociażby zamku królewskiego. w pałacu branickich zaprojektował schody.
Jakub Fontana, klatka schodowa
Tylman z Gameren, Pałac w Nieborowie, 1695-1697
jest to kolejna budowla projektu tylmana z gameren, twórcy większości okazałych barokowych zabytków architektonicznych polski. pałac ten jest wyjątkowy dlatego, że jako jeden z niewielu przetrwał II wojnę światową bez znacznych zniszczeń, dzięki czemu można dziś podziwiać jego pierwotny urok i całe wyposażenie. historia pałacu ma początek w roku 1690 roku, kiedy kardynał michał stefan radziejowski wykupił ziemie od rodziny nieborowskich i wybudował pałac wedle projektów holenderskiego mistrza, zmieniwszy nieco plany. budowla ta składa się z wydłużonej sieni przecinającej budynek na przestrzał, dwóch czterobocznych wież alkierzowych z barokowymi hełmami ustawionych symetrycznie po obu stronach fasady oraz pseudoryzalitami na obu fasadach, zwieńczonych trójkątnym tympanonem. podobnie jak w przypadku pałacu branickich, pałac posiada rozległy barokowy ogród. i znów warto zwrócić uwagę na osobę odpowiedzialną za dekorację wnętrz - w XVIII wieku za przebudowę wnętrz pałacu nieborowskiego wziął się jeden z najlepszych architektów klasycystycznych, szymon bogumił zug.
XVIII WIEK
pałac lubomirskich
pałac raczyńskich
pałac lubomirskich
Pałac (Zamek) Lubomirskich, XVII - XVIII w., Łańcut
budowla obronna stała w tym miejscu już w XIV wieku, a dwa wieku później wzniesiono tu czworoboczną wieżę mieszkalną i dostawiono do niej dom. w 1585 roku do istniejących budynków dostawiono fragment skrzydła zachodniego, które w XVII w. pozwoliło na wystawienie zamku na czworobocznym planie z zaopatrzonymi w strzelnice wieżami na rogach, trójskrzydłowy, zamknięty od południa kurtynowym murem z bramą. zajmujący się gruntowną przebudową w latach 1629-41 architekt maciej trapola wzniósł czwarte skrzydło od południa, baszty zmienił w alkierze, dzięki czemu powstał pałac otoczony regularnym pięciobokiem bastionowej fortyfikacji, którą pod koniec stulecia unowocześnił tylman z gameren. w wyniku tych zmian powstał typowy palazzo in fortezza. tylman podczas dekoracji pałacu odnowił także niektóre wnętrza i przyozdobił wieże alkierzowe barokowymi hełmami.
w latach 1745-1816 nastąpiła kolejna przebudowa, tym razem w duchu klasycyzmu, w której brał udział christian piotr aigner, budowniczy oranżerii, współprojektant sali balowej i reorganizator teatru. ważnym jest, że w czasie tych przemian stopniowo pozbywano się fortyfikacji, przez co pałaco-zamek zmienił się ostatecznie w założenie czysto pałacowe w końcu XIX wieku.
co ważne, w galerii rzeźb pałacu w łancucie znajduje się rzeźba dłuta antonio canovy henryk lubomirski jako amor, dla której specjalnie szymon bogumił zug i jan christian kamsetzer zaprojektowali ową galerię na wzór świątyni antycznej.
Antonio Canova, Henryk Lubomirski jako amor, 1786-88
pałac raczyńskich
Pałac Raczyńskich, 1768 - 1815, Rogalin
kazimierz raczyński zakupił rogalin w 1768 roku i postanowił wybudować sobie pałac rodzinny na wzór późnorokokowych pałaców warszawskich, którego plan zamówił u jednego z saskich architektów. jednak w między czasie moda i gust marszałka zmienił się, dlatego do istniejącego już planu wniesiono poprawki, głównie dotyczące formy elewacji - uproszczono ją, rezygnując z rokokowych ozdób. dzięki temu powstała późnobarokowa, a przez niektórych uznawana już jako klasycystyczna rezydencja, do którego po 1774 roku dobudowano oficyny (= skrzydła budynku lub odrębne budynki nieopodal pałacu lub dworu świadczące usługi bezpośrednio dla budynku głównego, stanowiące nieraz bok dziedzińca gościnnego), które uformowały reprezentacyjny dziedziniec (cour d'honneur). gdy założono za pałacem barokowy ogród, powstała rezydenta entre cour et jardin, powiększony dodatkowym avant-courem (przeddziedzińcem, do którego przylegały oficyny).
podczas przebudowy z lat 1780-90, którymi kierował sam jan christian kamsetzer, dostawiono między innymi taras i schody do fasady od strony ogrodu oraz schody w westybulu (= reprezentacyjnym przedpokoju) z oryginalną balustradą w postaci łańcuchów i halabard.
po II wojnie światowej pałac został przekazany przez ówczesnego właściciela, edwarda raczyńskiego, muzeum narodowemu w poznaniu i do dzisiaj stanowi on oddział tego muzeum.
dwór w ożarowie
Dwór w Ożarowie, 1757
modrzewiowy dwór w ożarowie - parterowy w planie, z alkierzykami (= czworobocznymi narożnikami wyraźnie występującymi z bryły budynku, wyodrębnionymi dachem, niekiedy wyższymi od korpusu głównego i wówczas zwanymi wieżami alkierzowymi; także izba w takim narożniku) od frontu i od ogrodu nie występującymi z lica ścian bocznych - to jeden z dwóch typów "pańskiego domu." to właśnie alkierze stały się charakterystycznym dla dworskiego budownictwa XVII i XVIII wieku elementem architektonicznym, czasem między nimi umieszczano arkadowe loggie (= wnęki w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarte na zewnątrz, oddzielone drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych).
obecnie znajduje się tu muzeum wnętrz dworskich.