sztuka postbizantyńska

trudno tak naprawdę wyznaczyć granice sztuki bizantyńskiej, choć dla ułatwienia jako skrajną datę podaje się rok 1453, kiedy zastąpił kres cesarstwa bizantyńskiego po najeździe turków na konstantynopol. należy jednak wziąć pod uwagę, że trwające ponad 1000 lat państwo nie było jednolite; znana nam powszechnie sztuka określana bizantyńską, to głównie dzieła powstałe za panowania justyniana I wielkiego (527 - 565), a przecież po jego śmierci cesarstwo miało jeszcze trwać kolejne 9 wieków. w złotym okresie cesarstwo zajmowało cały basen morza śródziemnego, ale wraz z najazdami arabów jego powierzchnia się zmniejszyła. za czasów panowania dynastii macedońskiej, tzw. renesansu macedońskiego (867-1056) głównymi ziemiami państwa była anatolia, grecja, bałkany oraz południowa italia, a w okresie tureckim zmniejszyło się praktycznie do samej stolicy. na terenach odłączonych od cesarstwa, takich jak syria, palestyna, północna afryka, jeszcze przez długi czas pozostawały wpływy sztuki bizantyńskiej, szczególnie w w przypadku dzieł o charakterze sakralnym. dzięki ciągłości religii wschodniochrześcijańskiej w bułgarii, macedoni i serbii, w ośrodkach takich jak klasztor św. katarzyny na górze synaj czy klasztorach na górze athos, ale również w odległej grecji powstawała sztuka postbizantyńska, której główną zasługą był rozwój malarstwa tablicowego.

wymienione krainy stanowiły jednak przedmiot ekspansji sztuki bizantyńskiej od wielu lat; podobnie wenecja i południowa italia (sycylia), natomiast nowym "nabytkiem" tradycji bizantyńskiej stała się ruś, w której do dzisiaj widoczne są echa dawnej architektury.

malarstwo

najważniejszą szkołą malarską postbizantyńską była szkoła kreteńska i późniejsza szkoła siedmiu wysp, które nawiązywały jednocześnie do tradycji bizantyńskiej, ale czerpały również z malarstwa nowożytnych włoch. wpływy włoskie, płynące do grecji przez wenecję, zadziałały na malarzy greckich do tego stopnia, że późne przykłady (XVII/XVIII wiek) prezentują całkowite odejście od konstantynopolitańskich źródeł, natomiast wielu greków wyjeżdżało na zachód i zmieniało swój styl dostosowując się do panujących tendencji [najlepszym przykładem jest domenikos theotocopoulos, czyli el greco].

rzemiosło

w rzemiośle nie są dostrzegalne wielkie odstępstwa od sztuki macierzystego konstantynopola; podobnie jak w sztuce wczesnobizantyńskiej chętnie wykorzystywanym materiałem była kość słoniowa; wykonywano z niej dyptyki, skrzyneczki czy pyxis, pudełko z pokrywką, wszystkie do celów liturgnicznych. popularne były także trybowane srebrne naczynia, oraz naczynia szklane (w których produkcji przodowała aleksandria), a także tkaniny jedwabne (typowe dla antiochii).

architektura

na początku architektura postbizantyńska charakterzyowała się budowaniem fortec tworzących limes - umocnienia granic, szczególnie stosowane w klasztorach na wzgórzach. np. w przypadku klasztoru św. katarzyny na górze synaj już w VI w. justynian zarządził otoczenie go murami z czerwonego granitu. rozwój monastyrów doprowadził też do wytworzenia nowego typu założenia klasztornego, ze wspólnym refektarzem i dormitorium, nie bez związku z poznaniem kompleksów zakonnych zachodu (monte cassino). to właśnie z klasztorami wiąże się architektura postbizantyńska - powiązana z konstantynopolem właśnie dzięki funkcji religijnej, zatem obejmująca sztukę sakralną. wzorem był z pewnością wspomniany już klasztor św. katarzyny na synaju, zbudowany w IV wieku nie bez wsparcia heleny, matki konstantyna. synaj był bardzo ważnym ośrodkiem dla kształtowania się sztuki bizantyńskiej i wzorem jej dla czasów późniejszych; to tam narodziły się wedle tradycji pierwsze ikony, które przetrwały ikonoklazm dzięki niedostępności klasztoru dla obrazoburców. te piękne obrazy stały się też wzorem ikonograficznym; klasztorowi przypisuje się chociażby najstarszy wizerunek chrystusa pantokratora.

Chrystus Pantokrator, VI w., klasztor św. Katarzyny na górze Synaj

pozostając przy architekturze warto wspomnieć o rozwoju klasztorów w innych miejscach, np. na górze athos w grecji, gdzie w związku z ucieczką wielu mnichów przed ikonoklazmem powstał kompleks około 20 klasztorów. należąca do nich wielka ławra została zbudowana w II poł. X wieku i stała się ośrodkiem sztuki postbizantyńskiej, chociażby poprzez dekorowanie jej wnętrz malowidłami teofana z krety.

wpływy architektury bizantyńskiej przeniosły się do wenecji, czego efektem jest bazylika św. marka, odbudowana w latach 1063-1094. wzorowana była na konstantyńskim kościele św. apostołów, założeniu bazyliki kopułowej [=plan krzyża greckiego z pięcioma kopułami]. bazylika św. marka, choć z widocznymi wpływami bizantyńskimi, ma w sobie także echa architektury islamskiej i klasycznej, co widoczne jest np. w artykulacji wewnętrznej. jednak sama dekoracja wnętrz to już bizancjum w swej dojrzałej postaci - pełno tu złota i kompozycji typowych dla mozaik raweńskich.

Bazylika św. Marka, Wenecja, XI w.

inne ważne ośrodki sztuki postbizantyńskiej to serbia, bułgaria i macedonia oraz mołdawia. na tych terenach powstawały pierwsze cerkwie. stawiali je budowniczowie greccy sprowadzani z konstantynopola, kiedy kraje te przyjęły chrzest, zatem stawiane kościoły nawiązywały do późnobizantyńskich świątyń wznoszonych na planie krzyża wpisanego w kwadrat = quincunx. ważnym elementem tego typu kościołów była znajdująca się na środku kopuła, która z czasem ewoluowała i stała się charakterystycznym elementem architektury cerkiewnej kościoła prawosławnego (kopuły cebulaste, które wykształciły się na rusi).  to właśnie ruś okazała się terenem najbardziej podatnym na ekspansję sztuki bizantyńskiej, w odróżnieniu od wyżej wymienionych terenów była to ziemia dziewicza dla tradycji konstantynopola. w moskwie stawiano monumentalne sobory na kremlu, kwitło też malarstwo ikonowe, którego najwybitniejszym przedstawicielem był andriej rublow, korzystający z dokonań nauczyciela, teofana greka, założyciela szkoły nowogrodzkiej. 

Sobór Zaśnięcia NMP na Kremlu, Moskwa, XV w.

na pozostałych terenach będą powstawać jednak cerkwie dalekie jeszcze od wzoru ruskiego, wiele jest przykładów godnych przytoczenia: w bułgarii czy serbii, ale chyba najpiękniejsze są malowane cerkwie na północy mołdawii, znajdujące się dzisiaj w rumuńskiej bukowinie. pochodzący z XVI wieku kompleks kilkunastu budowli wywodzących się z architektury bizantyńskiej wzniesionych na planie trójkonchy, będącej trawestacją bizantyńskiej bazyliki na planie krzyża, zawsze orientowanych, składa się zazwyczaj z trzech pomieszczeń: nawy, przednawia (pronaos) i przedsionka. z zewnątrz artykułowane wąskimi niszami są bogato zdobione malarstwem ściennym, obecnym nie w mniejszym stopniu także w środku, których program ikonograficzny wywodzi się z konstantynopola; kopułę nawy zdobi wizerunek chrystusa pantokratora, na ścianach sceny z życia marii i chrystusa, na ścianach zewnętrznych motywy deesis, sądu ostatecznego, drzewo jessego czy drabiny cnót [= oparty na piśmie św. jana klimakosa typ ikonograficzny przedstawiający w symboliczny sposób drogę zbawienia polegającą na wspinaniu się po szczeblach wysokiej drabiny w kierunku nieba].

Cerkiew św. Jerzego w monastyrze Voroneţ, Rumunia, XV w.

Drabina do Raju na podstawie traktatu Jana Klimaka,
klasztor św. Katarzyny na Synaju, XII w.