koloryści weneccy połowy XV wieku

często dla określenia renesansowych malarzy serenissimy używa się określenia koloryści weneccy, przede wszystkim dla odróżnienia charakteru ich malarstwa od równoległej sztuki florencji i rzymu. cechą odróżniającą sztukę wenecką od twórczości innych ważnych ośrodków artystycznych italii byłby właśnie kolor - colorito, który stał w opozycji do rysunku - disegno twórczości malarzy florenckich czy rzymskich.

można zadać sobie pytanie, dlaczego w wenecji przyznano prymat kolorowi oraz właściwościom luministycznym. można byłoby - z perspektywy XIX-wiecznej geografii artystycznej - uznać, że położenie nad wodą i wilgotność powietrza wpływały na większą intensywność kolorów i wyczucie barw. gdyby faktycznie tak było, to chęć malarzy nie miałaby szans realizacji, gdyby nie pozycja miasta tego czasu. reppublica di venezia przeżywała bowiem w połowie XV wieku swój złoty wiek; handel i wymiana zagraniczna kwitła, w mieście pojawiało się wielu kupców z zachodniej i wschodniej części znanego wówczas świata. wraz z nimi, szczególnie ze wschodu, przybywały do miasta nieznane europie barwniki i pigmenty, dzięki którym można było rozszerzyć paletę. rozwój przedstawiania efektów świetlnych i tonacji barwnych trzeba także wytłumaczyć wprowadzeniem techniki olejnej, która wyparła temperę chociażby ze względu na fakt, że w wilgotnym klimacie farba olejna lepiej schła.

ważne, że ogromny wpływ na rozwój malarstwa weneckiego miał nie wenecjanin, a artysta przyjezdny - antonello de messina. to on pokazał wenecjanom zalety techniki olejnej przywiezionej z niderlandów i ofiarował miejscowym malarzom wielkie odkrycie codziennej rzeczywistości. ale jego "sugestie" przyjęły się stosunkowo szybko, bo zastosował je w swojej twórczości pierwszy wielki malarz wenecji - giovanni bellini.

giovanni bellini

bellini nie jest jednak kolorystą sensu colorito, choć uważany jest za twórcę "szkoły kolorystycznej", gdyby uznać za prawdziwe, że uczyli się u niego giorgione, tycjan i inni weneccy malarze młodszego pokolenia. sam bellini pochodził z rodziny malarzy; był młodszym synem jacopa, tworzącego początkowo we florencji, jednego z pierwszych artystów włoskich korzystających z techniki olejnej. starszy brat giovannego, gentile, uczył się u andrei mantegny i malował głównie portrety oraz pejzaże miejskie, uznaje się go nawet za twórcę weneckiej weduty. lecz jednak giovanni okazał się najbardziej utalentowanym przedstawicielem rodu i wybitnym artystą serenissimy swego czasu.
tematyka obrazów belliniego opiera się na motywach religijnych, w tym przede wszystkim przedstawieniach madonn przeznaczonych do prywatnej modlitwy czy większych scen w typie sacra conversazione (niektórzy uważają, że był nawet twórcą tego motywu). giovanni to także świetny portrecista, ale świetny naprawdę, bo wystarczy spojrzeć na portret doży leonarda loredan, by tę świetność zobaczyć. jeśli bellini był pierwszy kolorystą, to na pewno w sensie rozumienia koloru, zróżnicowaniu jego waloru oraz umiejętnym operowaniu światłem. popiersie doży na nieokreślonym tle mogłoby być przedstawieniem nudnym i statycznym, a jednak u belliniego kolor i światło ożywiają obraz; materiał błyszczy, skóra twarzy świeci się, podobnie jak oczy w pół uśmiechniętego władcy. jeśli antonello de messina czy ojciec giovannego jako pierwszy używali farby olejnej, to giovanni po mistrzowsku wykorzystał zalety tej techniki.

Giovanni Bellini, Portret doży Leonardo Loredan, ok. 1501, National Gallery

giorgio da castelfranco zw. giorgione

najwybitniejszym, a jednak najbardziej zagadkowym uczniem giovannego bellinego jest giorgione pochodzący z małej miejscowości regionu veneto - castelfranco. malarz ten tworzył przez około 10 lat, ale brak pewnej atrybucji wszystkich jego dzieł, gdyż nigdy ich nie sygnował, wzbudza liczne hipotezy i problemy badawcze. cześć obrazów tradycyjnie przypisano temu mistrzowi, inne nadal stanowią temat sporów, ale niezależnie od poświadczonej twórczości malarza jego wpływ na współczesnym mu artystów był ogromny, choć trudno powiedzieć tak naprawdę dlaczego. był ceniony za życia, a dla następnego pokolenia stał się legendą. to, co należy przypisać giorgionemu to odważny krok w nowoczesność; w przypisywanych mu obrazach można odnaleźć racjonalizm i świeckość w postrzeganiu świata, nawet obrazy religijne wydają się być odarte z przysługującej im od średniowiecza boskości - nie chodzi już tylko o umiejscowienie postaci w konkretnej czasoprzestrzeni, ale nawet odmówienie świętym ich głównego atrybutu - nimbu, co pojawia się także w twórczości belliniego. ale z kolei typowy dla belliniego temat świętej rozmowy w wydaniu jego ucznia ulegnie przemianie - w madonnie z castelfranco, czyli obrazie z nastawy ołtarzowej katedry rodzinnego miasta malarza, postaci nie pogrążone są w rozmowie, ale patrzą w różne strony, np. św. liberiusz patrzy wprost na widza. poza skomplikowaną konstrukcją, na której siedzi maria, giorgione rezygnuje z tradycyjnych dla kompozycji ołtarzowych form architektonicznych, malując scenę na tle pejzażu.

Giorgione, Tronująca Maria z Dzieciątkiem

 i świętymi Liberiuszem i Franciszkiem, 1505, katedra w Castelfranco

to właśnie dążenie do realizmu i udoskonalenie pejzażu staną się cechą stylu giorgiona. ten "zaawansowany" sposób malowania krajobrazu uwidoczni się w dwóch pewnych dziełach giorgiona - burzy i trzech filozofach (choć ten drugi był najprawdopodobniej kończony przez innego malarza/malarzy). w słynnej burzy warte uwagi jest nie tyle trudne zidentyfikowanie tematu, ale przede wszystkim samo zjawisko atmosferyczne. bo choć dzieło to jest przede wszystkim opisywane pod kątem nieznanej ikonografii - zagadkowego zestawienia nagiej kobiety karmiącej piersią dziecko i mężczyzny (rycerza? pasterza?)  wśród antycznych ruin - wywodzonego z biblii, a może nawet alchemii, pojawia się propozycja, by scenę odczytywać jako wizję poetycką, a nie konkretną scenę. głównym bohaterem obrazu nie są właściwie postaci (swoją drogą kilka razy przemalowywane), ale właśnie ów grzmot, który wydaje się być namalowany w nowożytnej sztuce europejskiej po raz pierwszy. giorgione mistrzowsko opracowuje znajdujący się w tle pejzaż, jak i udaje mu się uchwycić napięcie związane z burzą; z gęstych, granatowych chmur malowanych szybko szerokim pędzlem wyłania się piorun powodujący kontrast świetlny - rozświetlona została nie tylko ta część chmur znajdujących się w tle grzmotu, ale płynące od niego światło rozjaśniło także chmurę od środka, znajdującą się powyżej.

Giorgione, Burza, 1505, Gallerie dell'Accademia, Wenecja

tiziano vecellio zw. tycjan

jedno z ostatnich płócien giorgione, śpiąca wenus, powstaje już z udziałem tycjana, w którym czasem chętnie upatruje się ucznia giorgione, lecz nie jest to pewne. tycjan był około 10 lat młodszy, lecz współpracując z giorgionem przejął jego styl i wzory kompozycyjne, a często również tematy - głównie poesie (takie jak w burzy), inspirowane chociażby platonizmem. pokrewieństwo malarstwa tycjana z obrazami giorgione prowadziło do wielu błędów atrybucyjnych, ale porównywanie tych dwóch malarzy jest nieuniknione. nawet tycjańska wenus z urbino jest krewną giorgionowej śpiącej wenus, którą tycjan dokończył, a właściwie przemalował. 

tycjan przerośnie jednak swojego mistrza i po śmierci belliniego przejmie funkcję wiodącego malarza wenecji. stanie się malarzem nadwornym, przyjmującym liczne zamówienia ze wszystkich dworów europy. tematyka dzieł tycjana będzie wynikała z twórczości giorgione, ale ulegnie znacznemu rozszerzeniu - przede wszystkim o rozbudowane sceny mitologiczne oraz "koncerty wiejskie", nawiązujące do ponadczasowej sielskości i wykorzystujące wszystkie motywy godne przedstawienia: miłość, muzykę, wypoczynek, pasterzy. ale tycjan rozwija także widoczną u giorgione maniera moderna; dla niego kolor jest najważniejszym środkiem wyrazu plastycznego. kolor u tycjana ma za zadanie stworzenie tła, oddanie atmosfery czy szlachetności przedmiotów; młody tycjan maluje barwami ciepłymi, z czasem skłoni się ku błękitom i chłodnym zieleniom. pod koniec twórczości tycjan maluje z większą swobodą, kolor buduje formę i przestrzeń, zaciera kształty i w tym przypadku bliski jest colorito w rozumieniu malarskości, którą rozwiną malarze weneccy następnego stulecia.

Tycjan, Koncert wiejski, 1509, Luwr

lorenzo lotto

do odkrytych stosunkowo niedawno, ale równie utalentowanych malarzy wenecji należy lorenzo lotto, przedstawiciel młodszego pokolenia malarzy czerpiących ze spuścizny giorgione czy belliniego, a mającego wpływ na twórczość tycjana. lorenzo lotto działał głównie na prowincji, jego obrazy powstawały na zlecenie regionów tak odległych jak marche. wydaje się, że lotto nie tworzył pod wpływem giorgione - maniera moderna oparta na walorze i rozmyciu konturu stanowią niejako przeciwieństwo stylu lorenza - ten malarz woli ostre zestawienia czystych i lśniących barw, charakteryzował się szerokimi, nierównymi pociągnięciami pędzla, pełnymi dynamizmu i ekspresji dziełami. lotto maluje tematy religijne, traktuje je jednak w sposób bardziej chrześcijański. mimo to bliski jest giorgionemu chociażby pod względem myślenia o pejzażu, a także przejmuje giorgionowski typ portretu "obróconego", na którym model spogląda na widza znad ramienia. portret wenecki ewoluuje bowiem od sztywnej pozy widocznej u belliniego po bardziej "interaktywne" przedstawienia pędzla giorgione czy tycjana. nowym pomysłem staje się także ujęcie modela w trzech czwartych, na tle wnętrz pełnych przedmiotów o symbolicznej wymowie, np. w portrecie szlachcica mamy do czynienia z księgą czy jaszczurką, które miały dopełniać osobowości namalowanej postaci.

Lorenzo Lotto, Portret szlachcica, 1527, Galerie dell'Accademia, Wenecja

giovanni luteri zw. dosso dossi

malarzem niepochodzącym z kręgu weneckiego, ale pozostającym pod wpływem  dosso dossi, odkryty stosunkowo niedawno. młodszy od lorenza lotto,  dosso dossi tworzy głównie dla dworu w ferrarze, gdzie zaprzyjaźnił się ze ściągniętym tam przez alfonsa I tycjanem właśnie, dzięki czemu dosso podróżował do wenecji. zapoznał się tam z twórczością giorgione, jednak jego malarstwo charakteryzuje się intensywnym światłocieniem modulowanym zwartymi masami koloru i grubymi warstwami farby nakładanej dość swobodnie. twórczość dossiego charakteryzują bardzo osobiste nawiązania do świata fantastycznego (inspirowane twórczością ariosta, np. orlandem szalonym), mnogość alegorii, bogactwo dobrze dobranych barw. do swoich prac wprowadził pejzaż będący kontynuacją pasterskiej tradycji giorgionego i tycjana. 

Dosso Dossi, Jowisz, Merkury i Cnota, ok. 1524, Zamek królewski na Wawelu, Kraków

jacopo palma zw. palma il vecchio

kolejny utalentowany przedstawiciel "szkoły" weneckiej nie pochodził z wenecji, a przyjechał do niej gdzieś na początku XV wieku i stał się uczniem belliniego, a możliwe, że także tycjana. konkurował z lorenzo lotto i wraz z nim pełnił rolę głównych następców mistrzów weneckich młodszego pokolenia. widoczne w twórczości palmy il vecchio są cechy malarstwa belliniego; jego malarstwo cechuje bogactwo koloru przy jednoczesnym zachowaniu własnego stylu i innowacyjności. malował głównie sceny mitologiczne oraz sacra conversazione, a także portrety dworzan. do najsłynniejszych dzieł palmy należy cykl obrazów z weneckiego kościoła santa maria formosa, a także trzy gracje (lub: trzy siostry) zdradzające inspiracje tycjanem. 

 Palma il Vecchio, Trzy Gracje (Trzy Siostry), 1520, Gemaldegalerie, Drezno