symbolizm

sztuka fin de siècle’u to jednak nie tylko impresjonizm, ale i przeciwstawiający się mu symbolizm. symboliści nie mogli odmówić impresjonistom tego, że byli prekursorami buntu przeciwko funkcjonującym dotychczas regułom, aczkolwiek nie zgadzali się oni z "powierzchownością" przedstawień. za początek symbolizmu uznaje się literacki manifest jeana moreasa pt. le symbolisme opublikowanego na łamach pisma "le figaro" 18 stycznia 1886 roku, choć w poezji tendencje symbolistyczne przejawiał już chociażby boudelaire w swym tomie "kwiaty zła".

 symboliści nie znosili realistycznego i impresjonistycznego naśladowania rzeczywistości, uważali bowiem, że malarstwo jest nośnikiem treści duchowych zatem artyści chcieli obrazować idee i wyrażać swoje uczucia, ale w inny sposób niż "wrażeniowi" impresjoniści. symbolizm przyjmował zróżnicowane kształty artystyczne, sięgał zarówno do dokonań akademizmu, jak i stylistyki secesyjnej. symboliści wierzyli w ukryty sens swoich przedstawień zakamuflowanych symbolem - znakiem umownym w funkcji zastępczej wobec jakiegoś przedmiotu, pojęcia czy zjawiska. symbol, inaczej niż alegoria, jest bardzo wieloznaczny, trudny do rozszyfrowania i tajemniczy, gdyż jeden przedmiot może być symbolem wielu zjawisk, a od wyobraźni i wiedzy odbiorcy zależy poprawne odczytanie sensu dzieła. co ważne, symboliści nie stosowali gotowych, z góry zdefiniowanych symboli, ale operowali sugestywnymi wyobrażeniami - zaliczały się do niech blade, obojnacze postaci, groźne femmes fatales takie jak stworzona przez angielskiego grafika aubreya beardsleya postać salome z dramatu oscara wilde'a.

Aubrey Beardsley, Taniec Salome, ilustracja do dramatu Wilde'a

symboliści inspirowali się
sztuką średniowiecza

japonizmem
malarstwem włoskiego cinquecenta

za prekursora symbolizmu podaje się neoimpresjonistę, a właściwie jednego z tzw. czwórki samotnych - paula gauguina. jego twórczość początkowo była podobna założeniom impresjonizmu, gauguin przez jakiś czas mieszkał i tworzył wraz z vincentem van goghiem, jednak swój prawdziwy styl wykształcił dopiero podczas licznych podróży za ocean. w roku 1891, w celu odnalezienia terenów nietkniętych europejską cywilizacją, malarz wyjechał na tahiti i martynikę, gdzie tworzył obrazy będące podstawą powstania prymitywizmu i właśnie symbolizmu. jednym z obrazów oddziałujących na symbolistów była walka jakuba z aniołem (wizja kazania) namalowana jeszcze we francji. w obrazie tym widoczne jest przeplatanie się dwóch światów - rzeczywistego (klęczące postaci bretońskich wieśniaków) i fantastycznego (biblijna walka jakuba z aniołem). w kompozycji dzieła widać wpływ japonizmu; tak jak w drzeworytach japońskich scena pokazana jest z góry i występuje tu skrót perspektywiczny. 

Paul Gauguin, Walka Jakuba z Aniołem, 1888

cechą symbolizmu jest właśnie odejście od naśladowania natury i użycie postaci fantastycznych, głównie mitologicznych. symbolizm zakorzeniony był w estetyzmie, zatem nie zwracał uwagi na treść, ale wywołanie nastroju poprzez odpowiednią harmonię kolorystyczną. symbolizm stanowił oddzielny nurt pod względem postulatowym, jednak w dekoracji często czerpał z symultanicznego nurtu secesji. sztandarowe dzieła symbolizmu pozbawione są jednak secesyjnej radości, przepełnione są mrokiem, utrzymane w ciemnej i posępnej kolorystyce często nawiązującej do malarstwa romantycznego.

gustave moureau (1826 - 1898) - jeden z ojców założycieli symbolizmu. w swojej twórczości czerpał z tradycji romantyzmu, chociażby z twórczości eugene delacroix, ale także mistrzów renesansowych - da vinci i mantegny. widać to przede wszystkim w ponurej kolorystyce i miękkim konturze. w latach 60. zadebiutował cyklem lirycznych fantazji luźno związanych z mitologią grecką. wpływy orientalizmu widać w jego obrazach na temat salome, które zaprezentował na salonie w 1876 roku. 

pierre puvis de chevannes (1824 - 1898) - uczył się jeszcze u delacroix. w paryżu malował murale, chociażby we francuskim panteonie cykl obrazów poświęconych św. genowefie. jego obrazy sztalugowe nie były przyjmowane przez salon, jednak z czasem okazały się za jedne z ważniejszych dla symbolizmu. chociażby jego obraz biedny rybak z 1881 roku był podziwiany przez picassa, seurata i samego gauguina. obraz utrzymany jest w surowej, chłodnej tonacji zieleni i szarości. na pierwszym planie, w łódce stojącej przy brzegu stoi tytułowy rybak - wdowiec, którego nostalgia i zamyślenie (modlitwa?) kontrastuje z beztroską znajdujących się na drugim planie dzieci, które nie mają pojęcia o problemach ich ojca, który zastanawia się, jak zapewnić im byt. warto też dodać, że de chevannes tak jak inni symboliści powziął temat historii salome i św. jana, chociaż w odróżnieniu od innych symbolistów skupił się na ofierze, a nie salome.

Pierre Puvis de Chevannes, Biedny rybak, 1881

arnold böcklin (1827 - 1901) - urodzony w szwajcarii, kształcił się w niemczech w malowaniu pejzaży. podczas podróży do włoch odkrył w sobie fascynację renesansem. tworzył obrazy mitologiczne, unikał jednak ilustrowania kolejnych mitów, wolał malować postaci nimf, syren, satyrów i centaurów. jego syrena z obrazu spokojne morze to symboliczna femme fatale rzucająca uroki na samotnych marynarzy jak u homera. jednak najsłynniejszym obrazem böcklina jest wyspa umarłych namalowany na polecenie owdowiałej kobiety. tematyka funeralna i mroczna zdominowała twórczość malarza, namalował on aż pięć wersji tego obrazu, jedną z nich posiadał adolf hitler. w obrazie tym widać wpływ antycznych mitów, eschatologicznej wiary w pośmiertną podróż dusz pod przewodnictwem charona - tutaj anonimowego żeglarza kierującego łodzią z posągową postacią okrytą białym całunem. spokój i cisza obrazu przekazują niepokojącą atmosferę towarzyszącą śmierci.

Arnold Böcklin, Wyspa umarłych, 1880

odilon redon (1840 - 1916) - symboliczną twórczość tego francuskiego artysty można podzielić na dwie kategorie. do pierwszej z nich zaliczyć można radosne, kolorowe dzieła posługujące się tematyką mitologiczną, głównie zwierzętami - pegazami, centaurami. druga jest bardziej mrocza, onifryczna, bardziej metaforyczna i niepokojąca. "zostawiam tam drzwiczki - pisał malarz - otwierające się na nieznane". do tej drugiej kategorii można zaliczyć ciemne stworzenia przypominające drobnoustroje, pająki i potwory.

fernand khnopff (1858 - 1921) - był on założycielem grupy les XX, głównego forum sztuki symbolizmu w belgii. mimo studiów na akademii w brukseli, poszedł w kierunku malarstwa, z jakim zapoznał się na wystawie światowej w paryżu w 1878 widząc płótna moureau i burne-jonesa z prerafaelitów, od którego zaczerpnął postaci bladych, nieziemskich kobiet. do jednych z najbardziej intrygujących dzieł khnopffa należy sfinks (sztuka/ pieszczoty) wykorzystujący motyw z opowiadania balzaca o miłości napoleońskiego żołnierza-wędrowca do poznanej na egipskich pustyniach pantery. u khnoppfa pantera ma kobiecą głowę, którą wtula w twarz wędrowca. długie płótno jest właściwie zdominowane przez ciało pantery i jej ogon; sama hybryda kobiety-pantery jest niepokojąca - widz jakby ze strachem czeka, kiedy pozornie potulne drapieżne zwierzę rzuci się na swojego oblubieńca.

Fernand Khnoppf, Sfinks, 1896

gustav klimt (1862 - 1918) - jego twórczość można zaliczyć do wiedeńskiej secesji ze względu na pochodzenie, aczkolwiek przekaz jego dzieł pasuje do założeń symbolizmu. jego oryginalny, zmysłowy styl łączy bowiem symbolistyczne obrazowanie, łagodny impresjonizm i śmiałe wzory oparte na orientalnych, niemal nawet abstrakcyjnych deseniach czasem przypominających średniowieczną mozaikę. choć do dorobku klimta zalicza się piękne pejzaże, sławę zdobył dzięki portretom pięknych, bogatych kobiet z wyższych sfer. często jednak rzetelne, realistyczne przedstawienie nagości i niekonwencjonalna kompozycja okazywały się zbyt erotyczne, uznawane nawet za pornograficzne - przykładem obraz danae, w którym malarz aż za dobrze ukazuje skutki wtargnięcia boskiego złotego deszczu w intymność śpiącej kobiety.