secesja krakowska

kontynuacja postu: http://butterfield-reignbeau.blogspot.com/2011/07/i-znow-krakow.html

ruchy modernistyczne opanowały polskę w latach 90. XIX wieku i trwały do momentu odzyskania przez polskę niepodległości w 1918 roku. nurt wniesiony do polskiej sztuki za sprawą poezji kazimierza przerwy-tetmajera szybko przyjął się na polskim gruncie, na kształt wzorów europejskich nazwany młodą polską.

choć oczywiście rozwijano program modernistyczny na wszystkich terenach polskich, głównie na południu we lwowie i zakopanem, trzeba przyznać, że najwięksi artyści i najwspanialsze dzieła młodej polski powstały w właśnie w krakowie, być może za sprawą dwóch faktów. po pierwsze, miasto to znajdujące się w zaborze austriackim pozostawało pod wpływami wiednia, w którym przecież powstawały jedne z pierwszych dzieł modernistycznych, a poza tym austria uważana jest za matkę pojęcia secesji. po drugie to kraków był po warszawie największym ośrodkiem sztuki, posiadał szkołę sztuk pięknych i dawał artystom duże możliwości rozwoju i inspiracji, co w tym czasie nie mogło mieć miejsca w żyjącej powstaniem styczniowym i jego skutkami warszawie.

architektura secesyjna w krakowie

skoro kraków i cała galicja znajdowały się pod wpływem zaboru austriackiego, secesja krakowska - szczególnie w dziedzinie architektury - wpasowała się w nurt secesji austriackiej. choć względem innych miast dawnych austro-węgier kraków nie może poszczycić się dużą ilością secesyjnych budowli, to i tak w wielu budynkach świeckich, a także w kościołach, można odnaleźć elementy secesji - od elementów architektonicznych, po wykończenia - polichromie i witraże.

warto jednak zaznaczyć, że secesja austriacka była tylko punktem wyjścia dla krakowskich architektów. typowo wiedeńska secesja cechuje się zgeometryzowaniem, szczególnie upodobała sobie figurę kwadratu, a także surowością - w odróżnieniu od innych krajów europejskich rezygnuje z organicznych dekoracji.
w elewacji wielu krakowskich budynków secesyjnych najbardziej widoczne są jednak zaokrąglone kanty, zakrzywione ściany, wygięte gzymsy, a także przekształcenia elementów takich jak attyka - dodawano dekoracyjne ślimacznice i fryz organiczny. 

twórczość secesyjną krakowa reprezentują dwaj płodni architekci: franciszek mączyński i tadeusz stryjeński. byli oni twórcami między innymi tzw. domu pod globusem, siedziby izby handlowo-przemysłowej. jest to budowla dwupiętrowa, ceglana z narożną wieżą zegarową z podświetlanym zegarem, nakrytą ostrosłupowym hełmem zwieńczonym ażurowym, metalowym globusem nawiązującym luźno do złocistego globusu z domu secesji w wiedniu. portal wejściowy pokryty jest płaskorzeźbami konstantyna laszczki, modernistycznego rzeźbiarza, wyobrażającymi personifikacje handlu i przemysłu, zaś na szczycie fasady umieszczono blaszany żaglowiec z godłem izby handlowo-przemysłowej z 1905.
perełkami wnętrza są stiuki oraz witraże projektu mączyńskiego, a także dodane w latach 1926-28 dekoracje  projektu józefa mehoffera. sala mehofferowska znajduje się na piętrze budynku nakryta żelbetonowym stropem i podzielona jest na trzy sfery; dolną pokryto jasną boazerią dekorowaną w płycinach wachlarzykowatymi wzorami i ozdobami ludowymi, środkową i górną rozdzielono jednobarwnym pasem, wypełniając je motywami geometrycznymi i kwiatowymi.

Franiszek Mączyński, Tadeusz Stryjeński, Dom pod Globusem, 1904-6

ul. Długa 1, Kraków

drugim dziełem duetu mączyński - stryjeński jest przebudowany XIX- wieczny budynek teatru starego ze stylu florenckiego pałacu na secesyjny. przekształcenia nadały fasadzie typowy dla secesji wygląd - attyka została ozdobiona ślimacznicami i dekoracyjnym fryzem organicznym, motyw kół i pionowych odcinków nawiązuje do secesji wiedeńskiej. stiukowy fryz roślinny zaprojektował w 1906 roku józef gardecki.

Franciszek Mączyński, Tadeusz Stryjeński, Teatr Stary, 1903-6
pl. Szczepański 1, Kraków

innym dziełem franciszka mączyńskiego jest pałac sztuki, czyli gmach towarzystwa przyjaciół sztuk pięknych, wzorowany na pawilonie wystawowym secesji (domu secesji) w wiedniu. faktycznie, jest to jedna z niewielu krakowskich budowli tak wzorcowo naśladująca architekturę austriacką tego okresu. widać to przede wszystkim po zrezygnowaniu z płynnych linii w fasadzie, tak częstych w innych secesyjnych budowlach krakowa. tutaj wszystko utrzymane jest wedle zasad geometrii, budowla wpisana jest w prostokąt, a fasada podzielona pilastrami i gzymsami na prostokąty i kwadraty, dając wrażenie harmonii i ładu tak bliskie renesansowi włoskiemu. budowla ta była dziełem wielu artystów, chociażby fryz przedstawiający zmienność losów artysty jest dziełem jacka malczewskiego. znajdujące się na fasadzie popiersia mistrzów zasłużonych dla sztuki polskiej wyszły spod dłuta czołowych rzeźbiarzy krakowskichj, w tym konstantyna laszczki. sama fasada zwieńczona jest figurą apollina w słonecznej aureoli. 

Franciszek Mączyński, Pałac Sztuki, 1989-1901pl. Szczepański 4, Kraków

najwspanialszą budowlą sakralną okresu młodej polski jest bazylika najświętszego serca pana jezusa w krakowie, w którym widać typowe dla okresy modernizmu odwołania do tradycji gotyckiej, a także romańskiej i barokowej. elewacja budowli utrzymana jest w kolorystyce czerwonej cegły i szarych detali - kamiennych obramowań okien, w których zwieńczeniach znajdują się mozaikowe herby miast, które przyczyniły się do budowy kościoła. budowla ta pokazuje jest ucieleśnieniem jednego z postulatów modernizmu: jest to dzieło całościowe, w którym wszystkie elementy architektoniczne, malarskie, rzeźbiarskie i mozaiki tworzą przemyślaną kompozycję. nad portalem wejściowym, pod wieżą znajduje się mozaika przebicie boku chrystusa, wykonana według projektu jana bukowskiego, a nieco wyżej, rzeźby projektowane przez xawerego dunikowskiego. rzeźba dunikowskiego z roku 1912 znajduje się także na zewnątrz zakrystii na tle wschodniej ściany kościoła i przedstawia twórcę świątyni - franciszka mączyńskiego.

Franciszek Mączyński, Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1903

ul. Kopernika 26, Kraków

za największego twórcę budowli secesyjnych krakowa (głównie kamienic) uważa się teodora talowskiego, nazywanego polskim gaudim. jego twórczość klasyfikuje się między secesją pełną asymetrii i fantastycznej ornamentyki a modernizmem i historycyzmem, stąd często nadaje mu się miano architekta eklektycznego, bowiem korzysta ona z form późnogotyckich, renesansowych i manierystycznych, pełnych falistych ornamentów. jego budowle charakteryzuje swoboda w tworzeniu układów przestrzennych, a także asymetryczność fasad, często zdobionych sentencjami, napisami i wyolbrzymionymi detalami. często za gaudim stosował efekty światłocieniowe inspirowane barokiem - w tym celu wprowadzał do budowli wykusze (=wysunięty przed elewację pokój na wysokości piętra) i ryzality (=element wysunięty przed elewację na poziomie parteru w części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony aż do dachu). talowski nie należał do artystów obdarzonych międzynarodową sławą, aczkolwiek doceniano go na lokalnych konkursach.

Teodor Talowski, Kamienica "Pod Pająkiem" (dom własny artysty), 1889,

ul. Karmelicka 35, Kraków

Teodor Talowski, kamienica "Pod śpiewającą Żabą", 1889-90
ul. Retoryka 1, Kraków

odwołanie do renesansu flamandzkiego

Teodor Talowski, kamienica "Festina Lente", 1887
ul. Retoryka 7, Kraków

odwołanie do renesansu włoskiego

Teodor Talowski, kamienica "Pod Osłem", 1891
ul. Retoryka 9, Kraków

odwołanie do renesansu włoskiego

Roman Bandurski (uczeń Talowskiego), Dom "Pod Sową", 1907
ul. Krasińskiego 21, Kraków

do ciekawszych kamienic krakowskich tego okresu należą budowle z ulic czystej i zyblikiewicza, w których cechami wspólnymi są zdobione motywami organicznymi metalowe balkoniki oraz dekoracje w kształcie liścia kasztanowca, motyw często spotykany w ornamentyce krakowskich budynków mieszkalnych. ciekawym elemeten kamienicy z ulicy zyblikiewicza jest dom garnizonowy (gmach dawnego kasyna oficerskiego garnizonu austriackiej twierdzy kraków) zdobiony oryginalnym daszkiem nad bramą wejściową w stylu art nouveau. jest to neorenesansowy budynek o charakterze willi włoskiej wielokrotnie przebudowywany. wnętrze domu utrzymano w stylu modernistycznym z metalową krętą klatką schodową i salą balową zdobioną stylizowanymi ornamentami, lampami i geometryzującymi elementami metalowymi - w tej sali sfilmowano scenę balu do "listy schinflera" stevena spielberga.

ul. Czysta 19, Kraków

ul. Zyblikiewicza 11a, Kraków

Tomasz Pryliński, Dom Garnizonowy, 1889
ul. Zyblikiewicza 1, Kraków

jama michalikowa

ta jedna z najstarszych w krakowie kawiarii została nazwana jamą z braku okien, zaś michalikową od nazwiska jej właściciela - jana apolinarego michalika. założona w 1895 roku, jest słynna nie tyle pod względem architektonicznym, co historycznym - to tu miały miejsce występy kabaretu "zielony balonik", było to też miejsce spotkań śmietanki artystycznej modernistycznego krakowa. wnętrze przebudował w 1908 roku franciszek mączyński. ważnym wystrojem wnętrza są liczne obrazy darowane właścicielowi często w ramach rekompensaty za niezapłacone rachunki. na piękno wystroju składają się także liczne witraże oraz meble.

Jama Michalika, 1895
ul. Floriańska 45, Kraków

dom towarzystwa lekarskiego

choć sam budynek nie jest architektonicznie secesyjny, to słynne jest jego wnętrze zaprojektowane przez stanisława wyspiańskiego jako jedyne wnętrze świeckie w krakowie jego projektu. klatka schodowa ujmuje finezyjną ornamentyką z motywem kasztana oraz niepowtarzalnym oświetleniem, uzyskanym dzięki dużemu witrażowi z apollonem. sala posiedzeń, pomalowana w tonach ciemnego różu i udekorowana fryzem roślinnym z liśćmi i kwiatami pelargonii, umeblowana jest stołami i krzesłami w stylu secesyjnym, funkcjonalnym i prostym. według anegdoty wyspiański celowo zrobił niewygodne krzesła, aby przeszkodzić słuchaczom w zasypianiu. sala jest oświetlona lampami, których motywy zainspirowane zostały płatkami śniegu. 

Stanisław Wyspiański, Apollo Spętany, 1905

Stanisław Wyspiański, Dom Lekarski, 1905
ul. Radziwiłłowska 4, Kraków

sztuka etruska

sztuka etruska to tylko epizod historii sztuki. mimo to epizod znaczący, bo przecież miał wpływ na sztukę rzymską, kiełkującą od mniej więcej X w. p.n.e. na żyznej glebie dorobku greków i właśnie etrusków.

etruskowie zamieszkiwali północną italię od ok. 1000 r. p.n.e. podobnie jak grecy nie wykształcili jednolitego państwa, a system polis rządzonych przez króla lub arystokrację. co ciekawe, od połowy VIII w. p.n.e. lud ten znacznie się wzbogacił dzięki kontaktom handlowym z grecją i azją mniejszą, dzięki czemu miał środki na ekspansję terytorialną - w wyniku kolonizacji północnej italii na krótko udało im się nawet podbić świeżo założony rzym.

architektura

budowle etruskie mają chyba największe znaczenie dla architektury rzymskiej i europejskiej w ogóle. to etruskowie bowiem budowali charakterystyczne grobowce tumulusy - sztuczne pagórki usypane nad grobem lub komorą grobową. grobowce takie często budowano analogicznie do domów mieszkalnych, co wiązało się z wierzeniem etrusków do życia po śmierci - grobowiec stawał się drugim domem zmarłego; miał on do dyspozycji kute w skale okna, drzwi, meble. budowano także grobowce kubiczne, pierwotnie nakryte dachami w formie piramidy.

najlepiej zachowane przykłady znajdują się w cerveteri - odkryto tam pozostałości świątyni poświęconej bogini thesan-leukotei wzniesionej na niskim, kamiennym podium. boki pronaosu zamknięte są antami, a dach wsparty był na trzech rzędach kamiennych kolumn. wnętrze na trzy nawy dzieliły ściany zbudowane z suszonych cegieł i wykończone tynkiem.

 Regolini Galassi, Cerveteri (Caere), 650 p.n.e.

główne budulce:
- cegła
- drewno

- tyf wulkaniczny

- kamień

- terakota (do dekoracji, często polichromowana)

rodzaje budowli:

• mosty
• akwedukty
• mury miejskie
• bramy (perugia, volterra, falerum novum)

budowle sakralne miały najczęściej fasady skierowane na południe, budowano je zawsze w centrum miast. w

szczególnym rodzajem świątyni była sanktuarium z trzema cellami, gdzie środkowa cella była najważniejszą i największą. czasem zewnętrzne celle mogły być otwarte jako skrzydła z ustawionymi wzdłuż boków kolumnami = alae. plan świątyni był podzielony na dwie części - pierwsza była podzielona na trzy celle, a druga stanowiła pronaos (= westybul z portykiem, przedsionek o reprezentacyjnym charakterze).

świątynie budowano na wysokim podium z kamiennych ciosów, a na podwyższenie prowadziły frontowe schody kończące się przy pronaosie. niski naczółek w elewacji świątyni sprawiał wrażenie okapu wiszącego nad kolumnadą.
ciekawym novum w sztuce było zastosowania łuku ostrego z ułożonych poziomych warstw kamieni zbliżając do siebie bloki każdej kolejnej warstwy aż do połączenia w szczycie oraz łuki z klińców, używane głównie w budynkach mieszkalnych, mostach i bramach.

kolumny etruskie - było to połączene zapożyczonego z grecji porządku doryckiego, różniącego się od pierwowzoru brakiem żłobkowania i dodaniem bazy, a także całkowitą surowością kapitelu. taki porządek, potem wykorzystywany w architekturze rzymskiej nazywamy toskańskim.

rzeźba

jeśli chodzi i rzeźbę, to tworzono głównie posągi do dekoracji grobowców, ale z czasem rzeźba zyskała miano sztuki oddzielnej od architektury - miała charakter rzeźby wolnostojącej, figurki dekoracyjnej lub wotywnej stworzonej zarówno z terakoty jak i brązu (później także odlewy).

do rzeźb ściśle związanych z architekturą sepulkralną należą sarkofagi (= zdobione trumny w kształcie skrzyni ceramicznych lub kamiennych, dekorowane techniką malarską lub rzeźbiarską). kilka ciekawych przykładów etruskich sarkofagów znajduje się w warszawskim muzeum narodowym, jednak najsłynniejszym z nich jest oczywiście sarkofag małżonków z luwru. przedstawia ona naturalnej wielkości parę małżonków na klinie (łóżku), jakiego używano w czasie przyjęć. ciało małżonki posiada resztki białej farby, znaku wyróżniającego kobiety wysokiego stanu. oprócz utraconej już w wyniku konserwacji polichromii innym znakiem zamożności pary jest ich ubiór - bowiem zmarli nie tylko zabierali ze sobą do grobu wszystkie przedmioty, aby mogli ich używać w zaświatach, ale także dla podkreślenia pozycji społecznej. w łagodnym przedstawieniu obu postaci widać głębokie uczucie łączące portretowanych - delikatne uśmiechy, ramiona męża z miłością otaczające żonę oraz jej czuły gest, a także sam sposób sportretowania pełny harmonii i płynności linii jest dowodem na realistyczne przedstawienie wzajemnych relacji małżonków. sarkofag ten pochodzi z nekropolii w cerveteri.

 Sarkofag małżonków, 525 - 500 p.n.e., Luwr

nie wolno także zapomnieć o rzeźbie kojarzonej z legendarnym początkiem rzymu, a jednak będącym przykładem rzeźby etruskiej. jest to oczywiście tzw. wilczyca kapitolińska. choć wedle niektórych historyków sztuki rzeźba jest dziełem średniowiecza, przyjęto jednak, że pochodzi z V w. p.n.e. - powodem wątpliwości był fakt, że rzeźba stanowiła pewną całość, a inne rzeźby tego okresu i tej wielkości wykonywano z odlewów część później spajanych w całość. nie ulega jednak wątpliwości, że znajdujące się pod nogami wilczycy posągi chłopców - romulusa i remusa są młodsze, najprawdopodobniej renesansowe.

Wilczyca kapitolińska, V w. p.n.e., Muzeum Kapitolińskie

starożytna grecja - okres klasyczny i hellenistyczny

k l a s y c z n y (sztuka attycka)

architektura

okres klasyczny w atenach to czasy peryklesa (444 - 429 p.n.e.), który doprowadził do militarnej potęgi grecji, a łupy wojenne przekazywał na budowlę najwspanialszych kompleksów świątyń. pieniądze, które wpłynęły do skarbca po zwycięstwie w wojnach z persami, a także zbroje i metale spod maratonu dały finansową możliwość przebudowy najwspanialszego założenia architektonicznego starożytnej grecji - wzgórza akropol, co znaczy górne miasto.

• partenon 447-432 p.n.e.
• erechtejon  421 p.n.e.– 406 p.n.e
• świątynia ateny nike (nike apteros) 450 p.n.e.- 421 p.n.e.
• propyleje 437 p.n.e. - 432 p.n.e. (nieukończone)
• sanktuarium artemidy brauronia

wedle zwyczaju archaicznego, ten zespół budowli sakralnych, mających także funkcję cytadeli miasta, zbudowano na wzgórzu. na jego teren prowadziły propyleje, czyli monumentalna brama na planie prostokąta z kolumnami z drugą, mniejszą bramą (dwa poziomy związane z ukształtowaniem terenu) i poprzeczną ścianą z pięcioma przejściami oraz dwoma skrzydłami. zostały zbudowane z marmuru w porządku doryckim. fasady budynku głównego były heksastylowe. do wejścia prowadziły schody. część zachodnia podzielona była na trzy nawy dwoma rzędami kolumn w porządku jońskim. część północna, tzw. pinakoteka była ozdobiona obrazami znanych ówczesnych malarzy, mieściła w sobie także magazyn i skarbiec. propyleje prowadziły na dziedziniec zdobiony kolumnami maskującymi nierówność terenu, na którym znajdowały się świątynie, wśród nich najsłynniejszy partenon wzniesiony przez peryklesa na cześć bogini ateny partenos (dziewicy), patronki miasta. świątynia ta jest peripterosem zbudowanym w porządku doryckim z białego marmuru. posiadał trzy nawy połączone w obejściu za posągiem. architektami tej budowli byli ichtinos i kanikrates. kolumny, a szczególnie fryz, były polichromowane, ale dziś możemy podziwiać tylko białą nagość tej potężnej budowli. głównym elementem świątyni był posąg ateny dłuta fidiasza wykonany techniką chryzelefantyny. płaskorzeźby na metopach to także dzieło wielkiego fidiasza. odstępstwem od stylu doryckiego jest fryz joński - panatenajski przedstawiający obchody święta ku czci ateny.

Partenon, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.

świątynią właściwą całego kompleksu był jednak nie partenon (mówi się, że był on jedynie "skarbcem" zbudowanym dla ochrony wielkiego dzieła fidiasza, który mógłby stać się łupem złodziei ze względu na drogi materiał - złoto i kość słoniową), a erechtejon, prostylos zbudowany w porządku jońskim na cześć bohatera erechteusza, poświęcona posejdonowi i atenie (według mitu atena konkurowała z posejdonem o patronat nad atenami, a budowa świątyni poświęconej obu bóstwom miała być osłodzeniem gorzkiej porażki posejdona, którego dar - źródełko, okazał się mniej kuszącym dla ateńczyków niż oliwki ateny). ciekawa jest dwupoziomowość układu świątyni wymuszona ukształtowaniem terenu - cała świątynia złożona jest bowiem z trzech połączonych ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta, a do każdej z nich prowadziło osobne wejście. główny, środkowy budynek miał heksostylową fasadę tak jak partenon skierowaną ku wschodowi. od strony północnej znajdował się portyk otoczony z trzech stron jońską kolumnadą, a najbardziej charakterystycznym elementem tej budowli są kariatydy (kolumny-kobiety) podtrzymujące zadaszenie południowego portyku.

Erechtejon, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.

drugą budowlą jońską, zaprojektowaną wcześniej niż propyleje, ale zrealizowaną później jest świątynia nike apteros wzniesiona na naturalnym ustępie skalnym akropola. jest to czterokolumnowy amfiprostylos posiadający dwa portyki od wschodu i zachodu. była to najmniejsza budowla akropolu, uznawana nawet za miniaturę świątyni. ciągły fryz ozdobiono scenami bitewnymi oraz podobiznami ateny i innych bóstw. w środku znajdował się posąg bogini zwycięstwa utrzymanej w stylu mokrych szat - przylepionych do ciała, będących pretekstem do ukazania kobiecych kształtów (bowiem jeszcze panuje archaiczna tradycja nieukazywania nagiego kobiecego ciała)

Świątynia Nike Apteros, Akropol, Ateny, V w. p.n.e.

rzeźba

rzeźb okresu klasycznego pozostało nam bardzo niewiele. większość z nich znamy wyłącznie dzięki ich mniej lub bardziej wiernym kopiom rzymskim, na podstawie których można określić cechy rzeźby greckiej. przede wszystkim jeszcze bardziej niż w rzeźbie archaicznej panował ideał ludzkiego ciała, wysportowanego, młodego, coraz częściej nie już w pozie statycznej i frontalnej, ale w ruchu. jednymi z niewielu zachowanych greckich oryginałów jest brązowy woźnica delficki w szacie trzymające resztki lejc od powozu oraz posejdon wyłowiony z morza.

Woźnica delficki, Delfy

największym greckim rzeźbiarzem był fidiasz, czego dowodem był fakt, że nie tworzył swoich prac sam i mógł sobie pozwolić na uczniów, którzy wykonywali całą pracę na podstawie jego projektów. jego dzieła ruchome, takie jak posąg ateny partenos czy zeusa olimpijskiego, oba mierzące po kilkanaście metrów wykonane techniką chryzelefantyny ze złota i kości słoniowej, nie zachowały się do naszych czasów. wiemy jednak z rzymskich kopii i przekazów, że 11-metrowa atena partenos była ubrana w długą szatę, miała na sobie elementy uzbrojenia i hełm z końmi, a w prawej ręce trzymała małą nikę (element skalujący, którego rozmiary porównywalne są do rzeczywistej wysokości człowieka - 170 m). trzymała ona tarczę, na której widniała płaskorzeźba przedstawiająca gigantomachię i wojnę amazonek, a wśród postaci fidiasz umieścił portret wielkiego peryklesa i swój własny, przez co został skazany na wygnanie (swoboda twórcza artystów była mocno ograniczona). wygnany z aten fidiasz udał się do olimpii i tam stworzył zeusa olimpijskiego mierzącego około 12 metrów wysokości wliczonego do siedmiu cudów antycznego świata.

Fidiasz, Trzy Mojry, Partenon, V w. p.n.e.

fidiasz był także autorem reliefów utrzymanych w stylu mokrych szat

 h e l l e n i s t y c z n y

  

architektura

sztuka okresu hellenistycznego to efekt asymilacji kulturowej, której hołdował zmarły w roku 323 p.n.e. pan tej części świata - aleksander wielki. wbrew swoim uniwersalistycznym zapędom i greckiej dumie aleksander miał wielki wpływ na rozwój sztuki i wymianę dokonań artystycznych greckich, azjatyckich, perskich, mezopotamskich. jest to jednak czas, gdy wznoszono coraz mniej świątyń, a trzy porządki zaczęły stapiać się w jeden, tworząc przedziwne kombinacje i nie zawsze efektowne rozwiązania.

wraz ze śmiercią aleksandra sztuka jednak stopniowo zaczyna się odradzać - szczególny prym wiodą porządki joński i koryncki, które dzięki polityce aleksandra docierają do miejsc, które wcześniej nie miały styku z tego typu budownictwem. 

 Wielki Ołtarz Pergamoński, 180 - 160 p.n.e., rekonstrukcja, Pergamonmuseum, Berlin

efektem "ekspansji" architektury helleńskiej na inne tereny jest wielki ołtarz zeusa zwany pergamońskim znajdujący się na terenie dzisiejszej turcji, zaś jego rekonstrukcja cieszy oczy zwiedzających muzeum pergamońskie w berlinie. zabytek znaleziono we fragmentach podczas niemieckiej ekspedycji archeologicznej. ołtarz ten znajdował się na akropolu w pergamonie obok innych budowli - świątyni ateny, biblioteki, pałaców królewskich i teatru. ten ciekawy zabytek składa się z kolumnady wzniesionej na podstawie w kształcie podkowy, poniżej której biegł długi na 113 metrów fryz, którego główna tematyka przedstawia gigantomachię - jest to fryz narracyjny, o dużej sile ekspresji i świetnej anatomii. najsłynniejszy fragment przedstawia bogów wyrywających gigantów od ziemi - ich matki gai, co było jedynym sposobem na ich zabicie.

fragment fryzu, Ołtarz Pergamoński, 180 - 160 p.n.e.

rzeźba

najsłynniejsze greckie rzeźby pochodzą właśnie z okresu hellenistycznego, gdzie artyści zaczęli interesować się nie tylko ciałem, ale i osobowością człowieka, różnymi etapami jego życia (np. dzieciństwo), przynależnością społeczną i etniczną, wypracowując realistyczne formy modelunki, ekspresji i ruchu pozwalające na ukazanie detali sylwetki ludzkiej. stylowo inspirowana dziełami wielkich mistrzów (głównie skopasa, praksytelesa, lizypa), rozwinęła 3 podstawowe tendencje: tzw. barokową – patetyczną i dynamiczną, rokokową – delikatną i finezyjną oraz klasycyzującą (określaną też jako tradycyjną) – chłodną i akademicką.

Grupa Laokoona, ok. II w. p.n.e., kopia rzymska, Muzea Watykańskie, Rzym

przykład tendencji barokowej

Śpiąca Hermafrodyta, kopia rzymska, Luwr, Paryż

przykład tendencji rokokowej

symbolem greckiej rzeźby stały się dwa wykonane przez nieznanych nam dzisiaj artystów dwa posągi boginek, wzór piękna i przykład kunsztu ich autorów. jedna z nich to nike z samotraki znaleziona w 1863 roku przez francuskiego archeologa charlesa champoiseau. rzeźba znajdowała się przy ołtarzu wielkich bogów na egejskiej wyspie samotraka i według projektu miała schodzić z nieba i trąbą ogłaszać zwycięstwo rodyjczyków nad syrią. jest to piękny przykład stylu mokrych szat; ubrana w cienki chiton bogini zdaje się stać pod wiatr - jak syrena na dziobie okrętu zwycięskiej floty. co ciekawe autor wycyzelował tylko jedną część dzieła, tę, z której można ją było oglądać. druga zaś wykazuje niedbałość techniki i pokazuje, że hellenistyczny artyści skupiali się na całościowym oddaniu przestrzenności i odtworzeniu akcji, a nie detalach rzeźby obrotowej.

Nike z Samotraki, 190 - 180 p.n.e., Luwr, Paryż

drugie arcydzieło późnej rzeźby greckiej to wenus z milo znaleziona w 1820 roku przez wieśniaka, który odkopał posąg na swoim polu na wyspie milo. choć posąg znaleziono na terenie grecji, francja rościła sobie do niego prawa, przez co przez długi czas nie można było rozstrzygnąć sporu, kto ma zająć się konserwacją dzieła i gdzie ma ono być przechowywane. ostatecznie posąg trafił do luwru i wszczęto poszukiwania odłamanych części rzeźby - już wtedy była ona pozbawiona rąk. poszukiwania nie powiodły się, lecz mimo anatomicznych braków wenus jest przykładem antycznego piękna. piękna kobieta w kontrapoście odziana jest w luźną szatę okrywającą ją od bioder po kostki ukazując "wspaniały brzuch, długi jak morze" - jak napisał o nim auguste rodin. co ciekawe, ów część garderoby została wykonana osobno i założona na boginię tak, że ma się wrażenie realistycznego oddzielenia ciała od draperii.

Wenus z Milo, 130 - 100 p.n.e., Luwr, Paryż

starożytna grecja - okres archaiczny

dzieje sztuki starożytnej grecji dzielimy na podstawowe trzy okresy:

- archaiczny VI - V w. p.n.e.

- klasyczny (helleński) V w. p.n.e.

- hellenistyczny 323 p.n.e. - 146 p.n.e.

a r c h a i c z n y

architektura

początki budownictwa znajduje się w stawianiu ksoanonów, prymitywnych drewnianych posągów bóstw, umieszczanych w gajach, wśród drzew. prawdopodobnie stąd wzięła się grecka innowacja - stosowanie znanych już w egipcie kolumn do otaczania bóstwa kolumnami ze żłobkowaniem, tak bardzo przypominającymi leśne pnie drzew.

okres archaiczny charakteryzuje się początkami budownictwa sakralnego; budowano głównie peripterosy (otoczone pojedynczą kolumnadą), a pierwszym budulcem było drewno - czego przykładem jest świątynia hery w olimpii z 600 r. p.n.e., która pierwotnie miała drewniane kolumny. z czasem jednak odkryto opracowano sposób na eksploatację kamienia i to on stał się głównym materiałem budowlanym greków. stopniowe adaptowanie kamienia we wszystkich elementach budowli ukształtowało porządek dorycki, a potem joński.

piękną pamiątką tych czasów są ruiny budowli w paestum w południowej italii. w tej niewielkiej kolonii nazywanej przez greków posejdonią postawiono świątynię hery (tzw. bazylikę), która jest enneastylem (portyk składa się z dziewięciu kolumn) oraz świątynię posejdona, heksastyl o wewnętrznej kolumnadzie dwurzędowej, który umożliwiał oglądanie znajdującego się w środku posągu posejdona z zewnątrz budowli.

Bazylika (świątynia Hery), Paestum, 460 p.n.e.

do zabytków okresu archaicznego należy też sanktuarium  zeusa olimpijskiego w akragas wybudowane w porządku doryckim. charakterystycznym elementem tej budowli jest kolumnada stworzona z półkolumn ustawionych wzdłuż wszystkich czterech ścian celii o interkolumnium systylos (2 średnice trzonu kolumny), co okazało się za szerokim dla właściwego podtrzymania architrawu. stąd wprowadzenie innowacji - atlantów (telamones), czyli rzeźbionych form architektonicznych w formie nagich postaci męskich często przedstawianych realistycznie w pozie ugięcia pod podtrzymywanym ciężarem.

już w architekturze okresu archaicznego zaczęto stosować tzw. wielki porządek - artykulację elewacji z kolumnami lub pilastrami obejmującymi więcej niż jedną kondygnację oraz porządek spiętrzony - umieszczanie jednego rzędu kolumn na drugim, by powstawało kilka kondygnacji, każda z kolumnadą w innym porządku: najniżej dorycki, wyżej joński, najwyżej koryncki.

rzeźba i malarstwo

rzeźba archaiczna były to blokowe, uproszczone bryły przedstawiane frontalnie, o statycznej kompozycji i często symetryczne - wyprostowana sylwetka o sztywnej pozie pozwalała na uchwycenie osi symetrii. rzeźba wczesnogrecka powinna kojarzyć się pojęciami kurosów i kor, czyli młodzieńców i dziewcząt przedstawianych w ten frontalny, statyczny sposób, o idealnych, młodych twarzach, zgrabnych, zdrowych sylwetkach i lekkich, tajemniczych uśmiechach. obie te postaci uznaje się za greckie idole, podlegały one ścisłemu kanonowi - kurosów zawsze przedstawiano nagich dla ukazania piękna ciała, kory zaś zawsze ubrane dla zachowania przyzwoitości. warto zauważyć podobieństwo pozy kurosa do rzeźb egipskich.

Kuros z Sunion

Kora

                  

malarstwo wazowe:

• styl geometryczny
• styl orientalizyjący
• styl czarnofigurowy
• styl czerwonofigurowy

zachowane malarstwo greckie znajduje się w ceramice. w V w. powstawały pierwsze malowane wazy, w tzw. stylu geometrycznym zaczerpniętym z dorobku malarstwa mykeńskiego. ornamenty rozmieszczone są w pasach, wzory wypełniają prawie całą powierzchnię ścian naczynia, podkreślając jego kształt. W tym czasie pojawiły się postacie ludzkie i zwierzęce w mocno uproszczonej, geometrycznej formie. do najcenniejszych zabytków tego okresu należą tzw. wazy dipylońskie, głównie amfory i kratery odnalezione w pobliżu bramy dipylon w atenach. największe z nich miały nawet 2 metry wysokości! ich dekoracja opierała się na ornamentyce geometrycznej z próbami rysowania prymitywnych postaci ludzkich. istotą waz jest obecny horror vacui - zapełnienie całej powierzchni dekoracją.

 waza w stylu geometrycznym

jednak wyobraźnia i rosnące umiejętności techniczne greków nie poprzestały na stylu geometrycznym, ani też na stylu orientalizującym, nawiązującym ornamentyką do sztuki bliskiego wschodu, który ukształtował się w koryncie między V a VII w. p.n.e. i opierał się na motywach floralnych, z dużą ilością linii, fal, z podobiznami zwierząt i roślin, a także mitologicznych hybryd.

waza w stylu orientalizującym

kunszt artystyczny miał się bowiem ujawnić dopiero przy tworzeniu waz stylu czarnofigurowego powstałego ok. VII wieku p.n.e. pierwszą nowością było odzwyczajenie się od panicznego horror vacui i skoncentrowanie się na jednej scenie o konkretnej tematyce zamiast nieprzedstawiającego namnożenia postaci. dlatego styl geometryczny i orientalizujący zachowano tylko na szyjkach albo uchwytach wazy, zaś najwięcej miejsca - brzusiec - zajmowała scena na pustym tle. tematyka tych scen była przeróżna; od marynistyki (jest to przecież czas wielkiej kolonizacji), przez tematy mitologiczne (np. popularnym tematem była walka heraklesa z trytonem), po tematykę codzienną, tak jak chociaż opiewanie igrzysk olimpijskich czy sceny biesadne. cechą malarstwa czarnofigurowego jest właśnie oszczędność dekoracji i przejrzystość kompozycji zachowana dzięki użyciu tylko dwóch barw: czarnej i czerwonej. w jaki sposób greccy garncarze otrzymywali taki efekt pracy? technika polegała na użyciu firnisu, glinki zasobnej w tlenki żelaza, które po wypaleniu przy kontrolowanym dostępie tlenu przybierały kolor od fioletowego do czarnego. analogiczne przestrzeń nie pokryta firnisem zabarwiała się na czerwono, tworząc piękny, czytelny kontrast z czarnymi figurami postaci.

najsłynniejszą wazą stylu czarnofigurowego jest waza francois.

Achilles i Ajaks grający w kości

wazy czarnofigurowe dekorowano za pomocą rylca, zaś wazy powstałe w stylu czerwonofigurowym malowano samym pędzlem. styl ten powstał w V w. p.n.e. najprawdopodobniej w pracach aldochidesa.

technika tworzenia waz pozostała taka sama, jednak można powiedzieć, że była odwrotna, co dawało możliwość malowania detali i znacznie ułatwiało proces tworzenia. największe dzieła malarstwa wazowego to właśnie wazy stylu czerwonofigurowego. z czasem powstawały też wazy z zastosowaniem barwy żółtej lub bieli.

 amfora, Andochides

architektura grecka - ogólny zarys

największy rozwój kultury starożytnej grecji przypadł na okres od VII do II w. p.n.e.

to właśnie w tym czasie powstały rozwiązania architektoniczne, którymi chętnie inspirowali się artyści i budowniczy przez kolejne stulecia, dopiero w XX wieku odważając się na zerwanie z klasycznymi wzorcami.

trzy porządki architektoniczne

wyróżniamy trzy podstawowe porządki (style) architektoniczne, które wykształciły się na terenach starożytnej grecji:
- dorycki
- joński
- koryncki

p o r z ą d e k    d o r y c k i

swoją nazwę wziął od miejsca, w którym się wykształcił - wysp zamieszkiwanych przez dorów. stało się to w V wieku p.n.e. styl dorycki był ulubionym i najczęściej używanym w wielkiej grecji.

• potężne, ciężkie kolumny
• brak baz
• trzon kolumny bezpośrednio na stylobacie (najwyższym stopniu) krepidomy (=kamiennej podbudowie greckiej świątyni, zwykle kształtowanej w trzy stopnie)
• żłobkowanie (kanelury)
• interkolumnium (=odległość między dwiema sąsiednimi kolumnami, wyrażana jako wielokrotność średnicy kolumny) od 4 do 6 średnic trzonu kolumny
• entasis - uwypuklenie kolumny w celu zniwelowania optycznego wrażenia jej "wklęsłości"

• oszczędność zdobień
  
• gładki architraw (=pozioma belka spoczywająca na kolumnach lub filarach)
• fryz tryglifowo-metopowy; tryglif - element fryzu składający się z trzech pionowych bloczków rozdzielonych bruzdami (glifami) lub połówkami bruzd (hemiglifami) JEGO SZEROKOŚĆ BYŁA MODUŁEM PROPORCJI KOLUMNY, metopa - prostokątne pole między tryglifami, mogło być dekorowane; ważne: tryglif znajduje się na skraju fryzu
• prosty gzyms (=najwyższa część belkowania) z mutulusami (=prostokątnymi płytkami dekorowanymi guttami - kostkami)
• kapitel dorycki - echinus (=wypukły wałek w formie poduszeczki)
                          - abakus (=kwadratowa płyta nad echinusem)

p o r z ą d e k    j o ń s k i

powstały na wyspach jońskich u wybrzeży azji mniejszej oraz pobliskich wyspach morza egejskiego.

datowane również na V w. p.n.e., często łączone w budowlach z porządkiem doryckim.

wg witruwiusza opierały się na proporcjach kobiecego ciała.

• lekkie i smukłe kolumny
• żłobkowanie - 24 żłobki głębsze od doryckich, oddzielone wąskimi listwami
  
• występowanie bazy [baza attycka (V/VI w. p.n.e.) - posiada dwa wypukłe profile torusy z dolnym o większej średnicy, rozdzielone wklęsłym trochilusem]
• ozdobny gzyms z ząbkowaniem (=ornamentem z niewielkich kostek), jajownikami (=klimation, ornament złożony z form owalnych) i perełkowaniem (=ornamentem z perełek i krążków) oraz antemionami (=ornamentem z palmet naprzemiennych z innymi motywami roślinnymi)
• gładki fryz
• architraw podzielony na fasciae (=poziome pasy) 
• kapitel joński - echinus ozdobiony jajownikiem
                       - abakus bardziej płaski niż w porządku doryckim
                       - dwie woluty (= baranie rogi, ślimacznice)

p o r z ą d e k    k o r y n c k i

rozwinął się między V a VI w. p.n.e. jako odmiana porządku jońskiego (mówi się, że koryncki kapitel miał rozwiązać problem niereprezentacyjnej woluty na narożnej kolumnie).

był to porządek okresu hellenistycznego i miał funkcję wyłącznie dekoracyjną.

• żłobkowanie trzonu kolumny
• baza - podobna do jońskiej z torusami rozdzielonymi trochilusem, a czasem rozdzielonymi astragalem (=ciągłym ornamentem zbudowanym z szeregowego układu pojedynczych lub podwójnych pałeczek przedzielonych perełkami, krążkami lub pryzmatycznymi paciorkami)
• belkowanie analogiczne do belkowania jońskiego
• kapitel koryncki - jego twórcą był kallimachos (podobno zainspirował się koszem obrośniętym liśćmi akantu)
  - dwa rzędy z ośmioma liśćmi akantu
  - w górnym poziomie łodygi akantu caulicoli oraz zakończone wolutami liście akantu helices*
  - abakus z czterema blokami wklęsłymi
  - pośrodku boku rzeźbiona palmeta
  - wysokość kapitelu 1 i 1/6 średnicy trzonu kolumny
  * w grecji ozdabiano kapitel akantem acanthus spinosus z ostro zakończonymi liśmi
  w rzymie zaś preferowano acanthus mollis z szerszymi liścmi

pozostałe elementy architektoniczne

mówiąc o architekturze starożytnej grecji dotyka się głównie tematu budowli sakralnych, bowiem zgodnie z wierzeniami i mitologią grecką domy bogów i miejsca ich kultu wymagały większego kunsztu niż budowle świeckie. tuż po tzw. wiekach ciemnych, które przyniosły kres kulturze minojskiej i mykeńskiej, około VII p.n.e. sztuka grecka zaczęła się odradzać. ośrodki takie jak kreta czy mykeny straciły są dawną świetność, a na pierwsze miejsce wyłoniły się bogate polis - wśród których chyba najbardziej zasobną w zabytki architektury są ateny.

to tam ukształtował się typ świątyni greckiej wzniesionej na planie prostokąta, z płaskim stropem podpartym kolumnami i wyznaczonym w środku pomieszczeniem na posąg bóstwa (=cella). taka budowla nie miała okien, a światło zapewniały szczeliny między podniesieniem stropu. takie świątynie budowano głównie na wzgórzach, naturalnych podniesieniach, często dodatkowo podwyższone krepidomą i stylobatem.

charakterystycznym elementem greckich świątyń był perystyl, czyli kolumnowy portyk otaczający wewnętrzny dziedziniec świątyni.

wyróżnia się zatem główne elementy świątyni greckiej:

- perystyl

- pronaos (= portyk przed cellą, westybul)

- portyk (=zadaszona otwarta przybudówka z kolumnami)

- naos (=główna część świątyni z posągiem bóstwa, cella)

- opistodomos (=pomieszczenie z tyłu świątyni za naosem, przeznaczone dla kapłanów)

plany świątyń greckich:

1. 2. świątynia w antach (in antis) - z przedłużonymi bocznymi ścianami, między którymi stoją kolumny tworząc fikcyjny portyk, którego w świątyniach z antami lub antami podwójnymi nie ma

3. prostylos - w przeciwieństwie do budowli bez antów posiada portyk, ale tylko z przedniej strony

4. amfiprostylos - prostylos z drugim portykiem od tyłu

5. peripteros - budowla otoczona pojedynczą kolumnadą

6. 8. pseudoperipteros - bez wewnętrznego rzędu kolumn

7. 9. dipteros - z podwójnym rzędem kolumn

10. peripteros okrągły - budowla na planie koła otoczona rzędem kolumn wokół celli

11. monopteros - budowla na planie koła z rzędem kolumn bez celii

portyk (nazywany także pteronem) - fasada świątyni zadaszona i zwykle otwarta, podtrzymywana przez kolumny (zawsze w liczbie parzystej):

tetrastyl - 4 kolumny

heksastyl - 6 kolumn

dekastyl - 10 kolumn 

naczółek - trójkątny szczyt między krawędziami dachu, zazwyczaj znajdujący się nad portykiem

tympanon - trójkątne pole wewnątrz naczółka dekorowane płaskorzeźbami

w górnej części fasady każdej budowli greckiej wyróżnia się trzy elementy składowe:

- kapitele (najwyższa część kolumnady, głowice kolumn)

- belkowanie (od głowicy: architraw, fryz, gzyms z geisonem)

- szczyt (naczółek)

elementy szczytu

• akroterion (naszczytnik) - podstawa pod posąg lub ozdobę 
  umieszczana na narożnikach i szczycie dachu lub naczółka, 
  terakotowa lub marmurowa rzeźba
  - szczytowe
  - akantowe
  - palmetowe
• antefiks - dekorowana płytka umieszczana w rzędzie wzdłuż okapu dachu w celu zamaskowania krawędzi dachówek, najczęściej z terakoty, ozdobiony płaskorzeźbą, w kształcie palmety, głowy ludzkiej lub zwierzęcej itp. 
  nie występowały w świątyniach jońskich!
• sima - kamienna lub ceramiczna rynna w kształcie wywiniętej ku górze listwy, służy do odprowadzenia wody deszczowej z dachu, umieszczana nad gzymsem powyżej belkowania zakończona rzygaczami (najczęściej w kształcie lwich paszczy)

ornamenty :- meander - palmeta - antemion - jajownik - perełkowanie - ząbkowanie - astragal - woluta

źródło: Wilfried Koch "Style w architekturze"