architektura późnogotycka

przełom XII i XIII wieku przynosi urozmaicenie lub metamorfozę sztuki gotyckiej. późny gotyk podzieli się na okresy, które będą wynikały ze zróżnicowania geograficznego i pomysłów lokalnych budowniczych. jednak mimo istotnych zmian dotyczących rozwiązań konstrukcyjnych czy elementów architektonicznych budowle różnych okresów zachowują swój gotycki charakter.

gotyk redukcyjny [gdzie? północne niemcy, polska, skandynawia]

• stosowanie głównie cegły, a nie kamienia do budowy
• rezygnacja z podstawowych elementów konstrukcyjnych
• przykłady odmiennych rozwiązań: zastosowanie długiego i wysokiego chóru, nieprzesklepiony korpus, koliste filary, służki zastąpione niewielkimi wspornikami na płaskich lizenach

Wrocław, kościół św. Elżbiety, chór, 1350

gotyk rayonnant (promienisty) [gdzie? francja]

• nazwa pochodzi od wypełnienia powierzchni budowli światłem
• zmiana proporcji - tendencja wertykalna (filar idzie od podłogi aż po sklepienie)
• pojawiają się prześwietlone triforia i w pełni przeszklone rozety (apside vitrée)
• ściany prawie w całości przeprute oknami, co daje efekt glass case
• dwa rodzaje: premier rayonnant (bliższy tradycyjnemu gotykowi, plastyczność i obłość form)
                       second rayonnant (formy ostrzejsze, wklęsłości)

Paryż, St Chapelle, 1241/1248

gotyk flamboyant (płomienisty) [gdzie? francja]

• drobiazgowość, nadmiar detali
• łuki w formie oślego grzbietu
• dominacja motywu rybiego pęcherza, podobnego językom ognia (stąd nazwa)
• dążenie do uproszczenia konstrukcji

Vendôme, katedra świętej Trójcy, XIV w.

gotyk parlerów [gdzie? południowe niemcy, czechy]

nazwa obejmuje architekturę kręgu parlerów, rodziny nie tyle wykwalifikowanych architektów, ale osób zarządzających budową, który odpowiedzialni są za strzechę budowlaną i kierowanie tzw. fabrica eclesiae (wiązało się to między innymi z zatrudnieniem robotników). zatem parler to magister operis całej budowli.
pierwszym udokumentowanym budowniczym w rodzie był henryk z kolonii, ojciec jana i piotra. podczas gdy ojciec odpowiedzialny jest za budowle w niemczech, jan pracuje głównie w bazylei, zaś najsłynniejszy przedstawiciel rodziny, piotr parler - w czechach.

• monumentalizowanie bryły - wciąganie przypór do środka
• stosowanie filarów okrągłych
• występowanie zygzakowatego gzymsu
• przenikanie się form, np. pinakle przechodzą w żebra
• ulubiony detal dekoracyjny to bliźniacze rybie pęcherze oraz pęcherze "na zakładkę"
• chór otwarty do wnętrza przezroczem maswerkowym
• nowy typ sklepienia: sieciowe [przejęte prawdopodobnie z katedry w wells]
• nowe rodzaje dekoracji, np. jaskółcze gniazdo

Praga, katedra św. Wita, żebra przechodzące w pinakiel; zygzakowaty gzyms, 1356

Kolino, kościół św. Bartłomieja, okno z rybimi pęcherzami, rozeta z zakładkami, 1360-1378

deutsche sondergotik (gotyk specjalny) [gdzie? niemcy]

• usamodzielnienie detalu architektonicznego
• kontrast między prostotą i zwartością bryły od zewnątrz a plastycznością ukształtowania wnętrza
• sklepienie stanowi podstawowy element artystycznego ukształtowania budowli
• fasada chórowa - wystawne traktowanie elewacji chóru
• nowy typ sklepienia: maswerkowe
• nowy detal architektoniczny: astwerk [= ornament gałęziowy]

Norymberga, kościół św. Sebalda, chór, 1361 - 1379

Frankfurt nad Menem, kościół św. Bartłomieja, sklepienie maswerkowe

Ingelstadt, sklepienie kaplicy z motywem astwerku

NOWE RODZAJE SKLEPIEŃ - SKLEPIENIA FIGURALNE

dość szybko okazało się, że żebra nie mają w konstrukcji sklepień żadnego znaczenia. choć przypisywano im charakter nośny, nikt w średniowieczu nie udowodnił, że bez nich sklepienie potężnego kościoła zawaliłoby się. z czasem coraz śmielej zaczęto traktować figuracje żebrowe, a efekty są naprawdę doskonałe.

części żeber:
- żebra diagonalne - przebiegające po przekątnej z dwóch przeciwległych narożników

- tiercerony - skrajne żebra wybiegające z narożników

- lierne - krótkie żebra nieopierające się na ścianie

części żeber

crazy vault - pomysł angielski; fantazyjność i asymetria pozwalają na swobodne łączenie żeber z filarami

sklepienie gwiaździste - układ tierceronów i lierne przypomina kształtem gwiazdę

sklepienie parasolowe - żebra wychodzą wiązkami z jednej podpory tworząc strukturę parasola

sklepienie sieciowe - żebra diagonalne przecinają się tworząc sieć

sklepienie kryształowe - wysklepki uzyskane poprzez ustawianie cegieł kantami i dokładne tynkowanie tworzą załamania kryształowe, zanikają całkowicie żebra

architektura gotycka

przyjmuje się, że sztuka romańska panuje w architekturze europejskiej od X aż do XIII stulecia, w każdym państwie widełki czasowe są różne. francja, która stała się matką romanizmu, była też miejscem, w którym zrodziła się sztuka gotycka i to w czasie, w którym romanizm w innych regionach europy dopiero dojrzewa. choć można byłoby doszukać się elementów zapowiadających gotyk (np. łuków ostrych, sklepienia krzyżowego wzmocnionego żebrami) w wielu budowlach, tradycyjnie za pierwszą budowlę gotycką uznaje się chór opactwa benedyktyńskiego saint-denis, tam bowiem owe elementy zostały po raz pierwszy zastosowane w jednym miejscu. opat sugeriusz, który jest uważany za autora przebudowy opactwa, zastosował tzw. wieżę sił, czyli filar wbudowany w zewnętrzną ścianę nawy, który połączony łękami z filarami podtrzymującymi sklepienie przejmował część ciężaru (prototyp systemu podporowego).

chór saint-denis posiada promienisty wieniec kaplic, który stanie się charakterystyczny dla budowli wczesnogotyckich. bardzo ważną cechą wniesioną do architektury będzie także ujednolicenie przestrzeni, czyli porzucenie romańskiej addycyjności - dzięki zmniejszeniu ciężaru filary mogą ustąpić smukłym kolumnom, a cały kościół zyskuje na dużej ilości wolnego miejsca wypełnionego światłem.

dzięki przeniesieniu części ciężaru możliwe jest wysmuklenie rozmiarów kościoła i budowa cieńszych ścian przeprutych ogromnymi oknami. saint-denis stanie się także prekursorem późniejszego okresu w architekturze gotyckiej - stylu promienistego, który był wynikiem drugiej przebudowy opactwa. dwukrotnie zatem jeden kościół wyprzedzi całą europę, bo gdy inne kraje dopiero zaczną wprowadzać do swej architektury elementy gotyckie, francja będzie już o krok dalej.

 Saint-Denis, chór (wnętrze i plan), 1137

gotyk zawładnie architekturą francuską, czego dowodem będzie masowe stawianie wysokich, strzelistych katedr ku chwale pana - najznakomitsze to przykłady z paryża i chartres. na przykładzie notre-dame w paryżu można zaobserwować funkcjonowanie systemu przypór - ten wydawałoby się beztranseptowy delikatny kościół o kruchości domku z kart zawaliłby się gdyby nie rozbudowany układ łuków przyporowych. przykład z chartres reprezentuje bystrość średniowiecznych architektów; rozbudowany łuk przyporowy dzięki różnym elementom architektonicznym podpiera ścianę budowli w trzech miejscach - u nasady sklepienia, przy więźbie dachowej, a także na wysokości służek, dzięki czemu ciężar rozkłada się na kilka punktów i daje to możliwość budowania cienkich ścian dźwigającej witraże - kolejną nowinkę architektoniczną gotyku.

Paryż, katedra Notre-Dame, XII w., system przyporowy

Chartres, katedra Notre-Dame, 1194-1220, system przyporowy

Reims, katedra Notre-Dame, 1211-1241, przypory z pinaklami

trzecia z wielkich katedr gotyku to katedra królewska w reims, która wprowadza kolejne nowe elementy architektoniczne. przede wszystkim jej transept zbudowany jest bliżej chóru, który otoczony jest wieńcem głębokich kaplic. jednak najważniejsze są tutaj detale; na przyporach wbudowano pinakle, w fasadzie zachodniej występują wimpergi, zaś w zakończonych ostrym łukiem dużych oknach obecne są dekoracje maswerkowe, w których laskowanie kontynuowane jest aż do drugiej kondygnacji ze ślepymi biforiami. wszystkie te elementy staną się nieodłącznymi dla architektury gotyckiej. we wnętrzu dostrzec można także nowy rodzaj filaru - filar kantonowany (= składający się z jednej dużej kolumny i czterech małych wokół niej z jednym wspólnym kapitelem). 

Reims, katedra Notre-Dame, 1211-1241, fasada, filary kantonowane

niemiecki gotyk przejmie francuski wertykalizm, ale będzie nieco potężniejszy w konstrukcji. katedra w kolonii czy strasburgu to przykładu dojrzałego gotyku niemieckiego. w obu możemy znaleźć cechy francuskie - promienisty układ kaplic, sklepienie krzyżowo-żebrowe, plan ka rzucie krzyża łacińskiego. znów jednak warto zwrócić uwagę na szczegóły. w katedrze kolońskiej pojawiają się bowiem nowe profile sklepień; gdy typowym przekrojem jest koło, w kolonii przekrój ma kształt gruszki. drugą nowością jest zastosowany w strasburgu maswerk harfowy - jest to swego rodzaju parawan ażurowy ustawiony nad portalem, rozciągnięty między przyporami, który zasłania lity mur fasady.

profile gruszkowe

Strasburg, katedra, 1280, maswerk harfowy

cechy architektury gotyckiej:

• strzelistość i smukłość
• system łuków przyporowych
• promienisty wieniec kaplic wokół chóru
• nowe elementy architektoniczne: filar kantonowany; wimpergi, maswerki, pinakle, rybie pęcherze
• duże okna wypełnione witrażami, rozety
• bazy talerzowe i kapitele pączkowe
• łupinowa konstrukcja muru
• profile negatywowe
• fazowanie narożników filarów

rybi pęcherz

Sens, katedra, 1140-1165, bazy talerzowe

Laon, katedra, XII w., kapitele pączkowe

łupinowa konstrukcja muru

polega na nakładaniu na siebie kilku powłok muru dla umocnienia konstrukcji, ale zachowania pozoru, że mur jest cienki

profile negatywowe
charakteryzują się zastosowaniem form wklęsłych

Salem, kościół cystersów, do 1335, profile negatywowe

sfazowanie narożników
ucięcie narożnika w filarach

architektura romańska

to, co nastąpi po sztuce karolińskiej i ottońskiej, a raczej to, co zacznie się jeszcze przed ich końcem nie jest jeszcze właściwą sztuką romańską. josep puig i cadafalch, kataloński XIX-wieczny architekt, który ukuł pojęcie I sztuki romańskiej dla określenia tego, co działo się w architekturze w latach 950-1050. wyznaczył on cechy wspólne owej sztuki: stosowanie fryzów arkadkowych, wydzielanie modułów, przesklepianie wnętrz, przystawalność artykulacji zewnętrznej z wewnętrzną. są to oczywiście cechy, które pojawiają się już w sztuce przedromańskiej, jednak w ciągu tego jednego stulecia dojrzeją do sztuki typowo romańskiej.

okres I sztuki romańskiej reprezentuje kościół santa maria maggiorze w lomello, w którym na uwagę zasługuje wnętrze. jest to kościół trójnawowy, z odkrytą więźbą dachową. przesklepione nawy boczne są oddzielone od głównej pasem arkad wspartych na filarach, które są przedłużone lizenami - lizeny biegną po filarach od podłogi do stropu. dzięki zastosowaniu tego pozornie nieznaczącego elementu architektonicznego uzyskano harmonię i rytmizację wnętrza. istotną rolę mają także łuki transwersalne, czyli wspierające żebra biegnące przez całą długość przęsła dzieląc je na pół.

Santa Maria Maggiore, Lomello, XI w.

do okresu wczesnoromańskiego należą także dwie pierwsze wersje opactwa benedyktyńskiego w cluny (cluny I - ok. 911-927; cluny II - poł. X wieku). chociaż typowo romańskie założenie numer 3 jest najsłynniejsze, już wcześniejsze plany zapowiadają jego znakomitość, kreśląc wzór dla bazyliki kolumnowej.  w budowlach takich występuje dwuwieżowa fasada zachodnia z galileą (= trójnawowym przedsionkiem), transeptem od wschodu i wnętrzami przykrymi stropem oraz zastosowanie tzw. chóru schodkowego (na wzór cluny II). chór w budowlach benedyktyńskich mógł być również otwarty arkadami do bocznych naw albo wyznaczony przez skrzyżowanie naw - chorus maior, a także jako przęsło korpusu wydzielone filarami i przegrodą chorówą - chorus minor.

Cluny II, X wiek

na uwagę zasługuje jeszcze kościół saint-philibert w tournus, w którym dostrzegalne są elementy zaistniałe w cluny II. przede wszystkim znajduje się tam chór schodkowy i galilea oraz podobne rozwiązanie zamknięcia prezbiterium - chór obejściowy z półkoliście zamkniętymi kaplicami promienistymi. w kościele tym występują dwa rodzaje sklepień: krzyżowe i kolebkowe poprzeczne. wnętrze zdradza tradycję przedromańską - klasycyzujące kapitele oraz inspiracja sztuką ottońską, chociażby w przypadku wież, ale także nowe elementy: dekoracja architektoniczna fasady oraz podkreślenie kubizmu bryły.

Tournes, Saint-Phillibert, 1. poł XI w.

za  początek prawdziwej sztuki romańskiej uznaje się rok 1000, który nie tyle powinien kojarzyć się ze zjazdem gnieźnieńskim i zaakcentowaniem swojej władzy przez ottona III, ale był wyjątkowy dla samych ludzi średniowiecza. data magiczna, przekroczenie pierwszego stulecia, wiązało się ze zmianą podejścia do świata i gorliwej religijności. nie bez związku jest szybki rozwój architektury kościelnej i tendencja do budowania dużej ilości świątyń. wraz ze wzrostem ilości budowli rozwijała się także architektura, a tradycja przedromańska i tzw. I sztuki romańskiej wpłynęła na ukształtowanie się podstawowych cech romanizmu, który jednak nie występował we wszystkich krajach europejskich pod taką samą postacią. pierwsze oznaki architektury romańskiej przypadają na ziemie dzisiejszej francji i hiszpanii, nieco później przekształciła się w nią sztuka ottońska na terenach niemiec, a ostatecznie - we włoszech i anglii. to co łączyło ową architekturę to budulec - kamień, oraz tendencja do budowania kościołów ogromnych i potężnych. wbrew obiegowej opinii kościoły nie pełniły funkcji obronnej - fakt chronienia się w niej ludności cywilnej podczas wojen wiąże się raczej z grubością murów i małym rozmiarem okien, które wynikały z trudów konstrukcyjnych. 

istnym ideałem romańskiej katedry cesarskiej jest kościół benedyktynów maria-laach, wyjątkowo wybudowany w dolinie nad jeziorem, chociaż zakon ten preferował wzgórza. w kościele tym widoczne są echa architektury ottońskiej (wieże!), co jest naturalne ze względu na jego położenie. jednak ze względu na rozmiar i rozwinięte elementy konstrukcyjne jest to już budowla romańska. addycyjny charakter bryły zbudowanej jakby z oddzielnych klocków nie stanowiącej całości to główna cecha romanizmu. podobnie jak symetria i masywność kościoła. mamy tutaj do czynienia z nietypowym dachem rombowym, czyli przykrywającym wieże na czterech rombowych szczytach. jeśli chodzi o zapożyczenia ze sztuki I okresu romańskiego, to zastosowano tutaj uproszczony chór schodkowy. w planie budowli wydzielone jest także atrium.

elewacja kościoła posiada dekorację architektoniczną, chociaż bardzo skromną; obecne są fryzy arkadkowe, czyli składający się z małych reliefowych nakładających się na siebie łuczków. inne elementy dekoracyjne to bez wątpienia lizeny i półfilary rytmizujące elewację, oraz typowe dla architektury romańskiej półkoliście zamknięte okna - biforia i triforia.

wnętrze kościoła jest bardzo skromne jak na katedrą cesarską; widoczna jest artykulacja z lizenami, taka jak w santa maria maggiore w lomello, tyle że do przedłużających filary lizen dodano jeszcze półkolumny z kapitelami korynckimi. architekci katedry przesklepili także budowlę sklepieniami krzyżowymi na gurtach wspartych na służkach.

Maria-Laach, kościół Benedyktynów, 1093

zupełnie odmienna będzie architektura romańska we włoszech. podczas gdy fasada kościoła maria-laach jest prostokątna i flankowana dwiema wieżami, w budowlach włoskich mamy do czynienia z fasadami domkowymi, czyli szerokimi o trójkątnym szczycie, często podzielonymi na trzy pionowe części lizenami. szczyt fasady zdobiony jest galeryjkami karłowatymi, czyli małymi arkadkami. włoska odmiana romanizmu jest bardziej antykizująca, co wynika oczywiście z uwarunkowań geograficznych. najdoskonalsze założenie - katedry w pizie, a szczególnie jednostajny rytm arkadek pojawiających się w niemal wszystkich budowlach kompleksu nawiązuje do tradycji antycznej. ważnym elementem tej architektury jest campanila, czyli dzwonnica, tutaj ażurowa dzięki zastosowaniu dużej ilości arkadek.

Piza, katedra, campanila, 1063-1118

jeszcze inaczej romanizm interpretują anglicy. na podstawie katedry w durham można opisać architekturę normandzka, będącą swoistą odpowiedzą na kontynentalny romanizm. sam plan budowli odstaje od opisywanych wcześniej kościołów romańskich; prezbiterium zamknięte jest prostokątnie (dzisiaj niezachowane), korpus wydłużony. w nawie głównej postawiono wiązkowe filary cylindryczne podtrzymujące sklepienie czterodzielne - mające prostokątny zarys, a zwieńczenie żeber sklepienia nie koresponduje z artykulacją ścian, jak to powinno być w tradycyjnej budowli romańskiej. bardzo charakterystyczną cechą są wysokie i szerokie empory. ważną cechą samej konstrukcji budowli jest obecna już w architekturze francuskiej technika mur epais, która polega na budowaniu grubych ścian.

Durham, katedra (wnętrze i plan), XI-XII w.

cechy architektury romańskiej:

• grube, masywne mury budowli
• addytywność i kubizm bryły
• drobne dekoracje architektoniczne: galeryjki arkadowe, galeryjki karłowate, lizeny, biforia/triforia
• powtarzalność modułu (wyznaczonego przez przecięcie nawy głównej z poprzeczną)
• skromne zdobienia wnętrz - filary, arkady, empory
• rozpowszechnienie sklepień: kolebkowych i krzyżowych, a także kopułowe!

Angoulême, katedra, 1110, zastosowanie kopuł

architektura ottońska

na początku X wieku sztuka preromantyczna zostaje zdominowana przez sztukę ottońską, będącą bezpośrednim następstwem panowania ostatnich władców z dynastii ludolfingów na terenie świętego cesarstwa rzymskiego. koronowany w roku 962 roku otton I przyjął tytuł cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, co związało się z przeniesieniem ośrodków sztuki na ziemie niemieckie. sztuka ottońska jest tak naprawdę wynikiem połączenia dwóch wpływów: dworu cesarskiego oraz zakonów benedyktyńskich.

architektura karolińska będzie oczywiście nawiązywać do rozwiązań karolińskich, dzięki czemu przejmie takie nowinki jak krypty halowe (najpopularniejsze w budowlach karolińskich), westwerki, plany centralne, założenia dwuchórowe, ale także będą widoczne zapożyczenia ze sztuki przedkarolińskiej, np. wykorzystanie różnobarwnych materiałów czy monumentalizowanie budowli. budowle ottońskie będą charakteryzowały się addytywnością brył, ale też prostoty i geometryzacji form - poprzez samo uproszczenie kształtów po ascetyczną dekorację architektoniczną fasad (pierwotnie elewacje pokrywane były freskami w układzie pasowym). co ciekawe, mimo coraz śmielszego stosowania przesklepień w architekturze karolińskiej, w sztuce ottońskiej sklepienia pojawiają się sporadycznie, głównie w kryptach lub nawach głównych.

wnętrza kościołów ottońskich są przeważnie dwukondygnacyjne; arkady międzynawowe są oparte na kolumnach o łukach pełnych, występują małe rozglifione okienka półkoliście zamknięte tuż pod koroną muru nawy głównej.

do najlepiej najstarszych budowli ottońskich należy kościół św. cyriaka, chociaż niezachowana w całości. jest to budowla dwuchórowa z kryptami. bryła jest monumentalna i prosta, ale rozbudowana w sposób horyzontalny - budowle ottońskie są charakterystycznie wydłużone. we wnętrzu dostrzegalna jest alteracja podpór w charakterze kolumna-filar-kolumna. plan opiera się na regularnym skrzyżowaniu transeptu z nawą główną i wynikającym z tego wiązanym systemem rzutu. w ten sposób budowla wydaje się harmonijna.

w samej dekoracji wnętrza widoczne są wpływy bizantyńskie, co wiązało się ze ślubem ottona II z teofaną, bizantyńską królewną). jednak są w tej budowli próby odejścia od wzorów antycznych - w kryptach zastosowano okrągłe filary o prostych, kostkowych kapitelach na planie kwadratu przypomina, że sztuka romańska już blisko.

Gernrode, Kościół św. Cyriaka,  961-983

widoczne w bryle kościoła św. cyriaka ołówkowe wieżyczki będą motywem przewodnim kościołów niemieckich, także po okresie ottońskim. w hildescheim widzimy powtórzenie cylindrów zwieńczonych stożkowym dachem przy zwieńczeniu obu chórów. sam plan budowli jest bardzo symetryczny - mamy dwa chóry oparte na dwóch transeptach i symetryczną addytywność brył, choć zachodni chór jest znacznie bardziej rozbudowany. we wnętrzu widoczne są wpływy francuskie - obejście wokół krypty, ale również italskie - co wyraża się w dwukolorowym wątku arkad wynikającym z użycia dwóch rodzajów piaskowca.

nie ma tutaj empor, a alteracja podpór ma charakter odmienny od tej z gernrode - opiera się na sekwencji filar - kolumna - kolumna - filar (w architekturze ottońskiej występująca na równi z pierwszym porządkiem).

Kościół św. Michała w Hildescheim, 1010-1033 

na uwagę zasługują jeszcze dwa kościoły w kolonii. kościół najświętszej marii panny na kapitolu wyróżnia się przede wszystkim nowym zakończeniem części wschodniej - tzw. trikonchos, obecne już w bazylice narodzenia pańskiego w betlejem. we wnętrzu dostrzegalne są elementy występujące już w poprzednich budowlach: kapitele kostkowe, dwubarwność wątku arkad, obejście wokół centralnej części oraz występowanie arkad w górnej kondygnacji (nie ma tego w hildescheim, ale stanowi bezpośrednie nawiązanie do architektury karolińskiej.) co ciekawe, w kryptach tego kościoła pojawiają się sklepienia krzyżowe.

druga budowla to kościół św. pantaleona wpisująca się w nurt monumentalnych kościołów jednonawowych. we wnętrzu dominują wysokie przyścienne arkady typowe dla architektury karolińskiej, oraz wypiętrzona empora, która zajmuje całą pierwszą kondygnację. ma to się wiązać z pozycją zasiadającego w niej cesarza.

Kolonia, Kościół Najświętszej Marii Panny na Kapitolu, 1065

Kolonia, Kościół św. Pantaleona, 960-XI w.

cechy architektury ottońskiej:

• wysublimowany monumentalizm
• prostota i geometryzacja
• wprowadzenie kapiteli kostkowych
• dwa rodzaje alteracji podpór: kolumna - filar - kolumna; filar - kolumna - kolumna, filar
• horyzontalizm budowli
• trikonchos - trójapsydowe zamknięcie
• kontynuacja architektury karolińskiej

architektura karolińska

najważniejszym okresem sztuki preromańskiej była sztuka karolińska, wiązana z teranami północnej galii opanowanej przez franków za panowania dynastii karolingów i jej najznakomitszego przedstawiciela - karola wielkiego, koronowanego w 800 roku na cesarza rzymskiego. karol chciał odnowić tradycję imperium rzymskiego, przez co jego dokonania określa się mianem renesansu karolińskiego. poza wieloma dokonaniami cesarza w edukacji czy polityce, karol przyczynił się także do sięgnięcia do tradycji sztuki starożytnej. budowle powstałe w okresie karolińskim stały się wzorem dla późniejszych architektów, a sam król (sama nazwa urzędu wiąże się z imieniem "karol") uważany był przez całe średniowiecze za ideał władcy.

jedną z zasług karola wielkiego było przyczynienie się do powstawania pierwszych zakonów. w związku z reformą wprowadzoną przez cesarza zaczęły budować się pierwsze klasztory, które - czy to zachowane w całości, czy tylko częściowo - stały się pamiątkami architektury karolińskiej. za ideał uchodzi nieistniejący sankt gallen, którego plan miał być wzorem dla innych klasztorów. na podstawie planu można zauważyć pewne analogie do ateńskiego partenonu - jest to bowiem kompleks budowli o rozmiarach bliskich budowlom greckim. okres architektury karolińskiej cechuje się właśnie przestronnością i głęboką inspiracją budowlami antycznymi, przewagą budownictwa sakralnego, propagowanie układu bazylikowego, ale też budowli na planie centralnym. cechy te wskazują na trzy źródła architektury karolińskiej: starożytna grecja, imprerium rzymskie, bizancjum.

plan klasztoru Sankt Gallen, ok. 820

najsłynniejszym bodaj reliktem karolińskich opactw jest portyk opactwa torhalle, tzw. brama z lorsch. dostrzegalne jest w niej echo rzymskich łuków triumfalnych oraz spiętrzenie porządków. pierwsza kondygnacja to trójprzelotowe arkady z półkolumnami o kapitelach quasi-korynckich, nad którymi znajduje się pas palmet pełniący funkcję belkowania. druga kondygnacja zaś oparta jest na pilastrach z kapitelami jońskimi, których "belkowanie" stanowi reliefowy zygzak stykający się z gzymsem. do dekoracji fasady portyku zastosowano polichromię materiałową, polegającą na zastosowaniu płytek o różnych kolorach: białym, czarnym i czerwonym [piaskowiec]. wewnątrz bramy zachowało się malarstwo iluzjonistyczne, przywołujące pompejańskie freski. malowidła te uważa się za pierwszy od czasu antyku przykład malarstwa iluzjonistycznego.

Portyk opactwa w Lorsch, ok. 774

jednak architektura karolińska to nie tylko budowle klasztorne, a także - a może przede wszystkim - zespół pałacowy w akwizgranie. w miejscu tym znajdowało się rzymskie uzdrowisko, a w latach 788 - 798 zbudowano tutaj siedzibę karola wielkiego. z obecnie przebudowanego kompleksu swój karoliński charakter zachowały: aula pałacowa (przearanżowana na ratusz w XVI wieku) oraz kaplica pałacowa, której architektem był odor z metzu. musiał być to architekt znający dobrze sztukę bizantyńską, bowiem jego dzieło jest hołdem złożonym dwóm budowlom: san vitale oraz hagia sophia. jest to budowla na planie ośmiobocznym z 16-bocznym obejściem. kaplica jest w pełni przesklepiona, a jej wnętrze posiada starożytny wystrój - i to dosłownie, bo materiały sprowadzano z rzymu, a część kolumn (z empor) to spolie (=autentyczne fragmenty budowli antycznych wykorzystane w nowym budynku).

Akwizgran, Zespół pałacowy: plan, plan kaplicy, kaplica pałacowa, 788-798

wraz z szerzeniem chrześcijaństwa przez karola wielkiego, nastąpił rozwój w budownictwie kościołów. liczne przykłady dowodzą silnego związku karolińskiej architektury kościelnej z budownictwem wcześniejszym. kościół w germigny-des-prés jest świadomym nawiązaniem do kaplicy akwizgrańskiej, jednak w jego bryle przeważa addytywność - oparta na planie krzyża greckiego budowla uzupełniona jest sześcioma apsydami (cztery na każdym ramieniu krzyża i dwie dodatkowo po jednej stronie), w ten sposób budowla przypomina wariację na temat mauzoleum galii placydii. innym nawiązaniem do sztuki bizantyńskiej w tej budowli jest mozaika w kopule, która przedstawia anioły adorujące arkę przymierza (symbol boga).
na planie koła jest natomiast kościół św. donata, który posiada trzy wąskie, wysokie apsydy od wschodniej strony i składa się również z elementów ściągniętych z rzymu.

Kościół w Germigny-des-Prés, bryła i mozaika, 806

Zadar, Kościół św. Donata (pierwotnie pod wezwaniem Św. Trójcy), VIII/IX w.

bardzo interesujące są dwa zabytki z fuldy: kościół św. michała oraz bazylika św. bonifacego. ta pierwsza była kościołem cmentarnym przy klasztorze; charakterystycznym elementem tej budowli jest stożkowy dach oraz wnętrze z kolumnadą quasi-jońską. bazylika natomiast stanowi nawiązanie do pierwszej bazyliki św. piotra, co wpisuje kościół w nurt more romano (na sposób rzymski). jest to założenie dwuchórowe z transeptem ciągłym, dwie apsydy symbolizują św. piotra i św. bonifacego. kościół zawierał także atrium. jest przykładem okcydentalizacji - przyjmowania wzorców kultury zachodniej, co przekłada się na skierowanie prezbiterium ku zachodowi. była to największa karolińska budowla, której postawienie wymagało dużo czasu i wielu pieniędzy. koszt budowy był tak duży, że doprowadziło właścicieli - benedyktynów - do bankructwa. ostatecznie kościół nie zachował się w karolińskiej postaci - został przebudowany (wieże z okresu ottońskiego) i ostatecznie poddany barokizacji w XVII wieku.

Fulda, Kościół św. Michała, zniszczony w X w., odbudowany w XI w., ok. 822

Fulda, Bazylika św. Bonifacego (plan), lata 791-842

ponieważ klasztor sankt gallen nie zachował się, a bazylika w fuldzie została przebudowana, trzeba oddać miano najważniejszego ośrodka sztuki karolińskiej z widocznymi elementami ówczesnej architektury klasztorowi w reichenau. mimo dobudowanej części późnogotyckiej, budowla zachowała swój preromański charakter. jest to trójnawowe założenie bazylikowe, w którym po raz pierwszy zastosowano alterację podpór, czyli naprzemienność występowania różnych form podparcia. budowla posiada dwa transepty, przy czym są to transepty szczególne, gdyż zachowują skrzyżowanie regularne, to jest wydzielają kwadratowe przęsło skrzyżowania, które staje się modulorem dla późniejszej architektury romańskiej.
znajdujący się na tej samej wyspie kościół św. jerzego to natomiast przykład bazyliki kolumnowej, w której chór zachodni wyniesiony jest ponad poziom posadzki, dając miejsce na kryptę.

Reichenau-Mittelzell, Klasztor (bryła i plan

 z zaznaczonymi skrzyżowaniami naw poprzecznych z główną), 798-816

Reichenau-Oberzell, kościół św. Jerzego (bryła i plan), 896

rodzaje krypt krypta - podziemne lub półpodziemne korytarze, wykształcone z antycznego confessio (pomieszczenia znajdującego się pod ołtarzem kościoła, tam grób świętego). zostały wprowadzone do architektury jako obejście między licznymi ołtarzami - ich budowa była związana z rozwojem kultu relikwii, budowano ołtarze jako relikwiarze (panowała zasada, że w każdym ołtarzu musi być relikwia)

• okrężna
  półkolisty korytarz otaczający komorę grobową, np. w bazylice św. piotra
• zewnętrzna
• korytarzowa
  jeden lub kilka przecinających się korytarzy
• halowa
  
  ogromna przestrzeń podzielona na nawy, często wymagająca podniesienia poziomu posadzki ponad poziom nawy, co widoczne jest w kościele św. jerzego w reichenau.

nowe rozwiązania w architekturze karolińskiej:

• multiplikowanie ołtarzy i ustawianie ich w dodatkowych apsydach
• założenia dwuchórowe
• krzyżowanie naw i wydzielanie przęseł na tej podstawie
• krypty
• westwerki

westwerk
- masyw zachodni, rozbudowana część bazyliki od strony zachodniej; wywodziła się z karolińskiego typu zachodniego transeptu z emporą lub emporami, w których zasiadali władcy/ duchowni. często westwerk poświęcony był patronowi, znajdował się tam np. ołtarz z relikwiamy patrona, który stanowił punkt kulminacyjny zwiedzania kościołów (początku pielgrzymowania)
- były to budowle na planie kwadratowym lub prostokątnym, często flankowane wieżami

St. Riquier, opactwo Centula, plan z westwerkiem, 790-799

pierwsza budowla z westwerkiem, niezachowana

Corvey, kościół opacki, 844

najlepiej zachowany westwerk karoliński

• chóry obejściowe
• filary o krzyżowym rzucie

Saint-Philibert-de-Grand-Lieu, kościół opacki, 819
plan z widocznym obejściem - jest ono półkoliste we wnętrzu,
ale od zewnątrz zamknięte prostokątnie
wnętrze kościoła z filarami o krzyżowym rzucie

cechy zapowiadające sztukę romańską:

- addycyjność brył (proste bryły geometryczne zestawione ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej
z nich nakrytych osobnymi dachami) i przestrzeni
- bazylikowy układ z transeptem i trójnawowym zamknięciem wschodnim
- westwerk
- wieże nad skrzyżowaniem naw i po bokach chóru
- masyw skrzyżowania naw
- system wiązany przęseł