Notes małego historyka sztuki: architektura gotycka

przyjmuje się, że sztuka romańska panuje w architekturze europejskiej od X aż do XIII stulecia, w każdym państwie widełki czasowe są różne. francja, która stała się matką romanizmu, była też miejscem, w którym zrodziła się sztuka gotycka i to w czasie, w którym romanizm w innych regionach europy dopiero dojrzewa. choć można byłoby doszukać się elementów zapowiadających gotyk (np. łuków ostrych, sklepienia krzyżowego wzmocnionego żebrami) w wielu budowlach, tradycyjnie za pierwszą budowlę gotycką uznaje się chór opactwa benedyktyńskiego saint-denis, tam bowiem owe elementy zostały po raz pierwszy zastosowane w jednym miejscu. opat sugeriusz, który jest uważany za autora przebudowy opactwa, zastosował tzw. wieżę sił, czyli filar wbudowany w zewnętrzną ścianę nawy, który połączony łękami z filarami podtrzymującymi sklepienie przejmował część ciężaru (prototyp systemu podporowego).

chór saint-denis posiada promienisty wieniec kaplic, który stanie się charakterystyczny dla budowli wczesnogotyckich. bardzo ważną cechą wniesioną do architektury będzie także ujednolicenie przestrzeni, czyli porzucenie romańskiej addycyjności - dzięki zmniejszeniu ciężaru filary mogą ustąpić smukłym kolumnom, a cały kościół zyskuje na dużej ilości wolnego miejsca wypełnionego światłem.

dzięki przeniesieniu części ciężaru możliwe jest wysmuklenie rozmiarów kościoła i budowa cieńszych ścian przeprutych ogromnymi oknami. saint-denis stanie się także prekursorem późniejszego okresu w architekturze gotyckiej - stylu promienistego, który był wynikiem drugiej przebudowy opactwa. dwukrotnie zatem jeden kościół wyprzedzi całą europę, bo gdy inne kraje dopiero zaczną wprowadzać do swej architektury elementy gotyckie, francja będzie już o krok dalej.

Saint-Denis, chór (wnętrze i plan), 1137

gotyk zawładnie architekturą francuską, czego dowodem będzie masowe stawianie wysokich, strzelistych katedr ku chwale pana - najznakomitsze to przykłady z paryża i chartres. na przykładzie notre-dame w paryżu można zaobserwować funkcjonowanie systemu przypór - ten wydawałoby się beztranseptowy delikatny kościół o kruchości domku z kart zawaliłby się gdyby nie rozbudowany układ łuków przyporowych. przykład z chartres reprezentuje bystrość średniowiecznych architektów; rozbudowany łuk przyporowy dzięki różnym elementom architektonicznym podpiera ścianę budowli w trzech miejscach - u nasady sklepienia, przy więźbie dachowej, a także na wysokości służek, dzięki czemu ciężar rozkłada się na kilka punktów i daje to możliwość budowania cienkich ścian dźwigającej witraże - kolejną nowinkę architektoniczną gotyku.

Paryż, katedra Notre-Dame, XII w., system przyporowy

Chartres, katedra Notre-Dame, 1194-1220, system przyporowy

Reims, katedra Notre-Dame, 1211-1241, przypory z pinaklami

trzecia z wielkich katedr gotyku to katedra królewska w reims, która wprowadza kolejne nowe elementy architektoniczne. przede wszystkim jej transept zbudowany jest bliżej chóru, który otoczony jest wieńcem głębokich kaplic. jednak najważniejsze są tutaj detale; na przyporach wbudowano pinakle, w fasadzie zachodniej występują wimpergi, zaś w zakończonych ostrym łukiem dużych oknach obecne są dekoracje maswerkowe, w których laskowanie kontynuowane jest aż do drugiej kondygnacji ze ślepymi biforiami. wszystkie te elementy staną się nieodłącznymi dla architektury gotyckiej. we wnętrzu dostrzec można także nowy rodzaj filaru - filar kantonowany (= składający się z jednej dużej kolumny i czterech małych wokół niej z jednym wspólnym kapitelem).

Reims, katedra Notre-Dame, 1211-1241, fasada, filary kantonowane

niemiecki gotyk przejmie francuski wertykalizm, ale będzie nieco potężniejszy w konstrukcji. katedra w kolonii czy strasburgu to przykładu dojrzałego gotyku niemieckiego. w obu możemy znaleźć cechy francuskie - promienisty układ kaplic, sklepienie krzyżowo-żebrowe, plan ka rzucie krzyża łacińskiego. znów jednak warto zwrócić uwagę na szczegóły. w katedrze kolońskiej pojawiają się bowiem nowe profile sklepień; gdy typowym przekrojem jest koło, w kolonii przekrój ma kształt gruszki. drugą nowością jest zastosowany w strasburgu maswerk harfowy - jest to swego rodzaju parawan ażurowy ustawiony nad portalem, rozciągnięty między przyporami, który zasłania lity mur fasady.

profile gruszkowe

Strasburg, katedra, 1280, maswerk harfowy

cechy architektury gotyckiej:

strzelistość i smukłość
system łuków przyporowych
promienisty wieniec kaplic wokół chóru
nowe elementy architektoniczne: filar kantonowany; wimpergi, maswerki, pinakle, rybie pęcherze
duże okna wypełnione witrażami, rozety
bazy talerzowe i kapitele pączkowe
łupinowa konstrukcja muru
profile negatywowe
fazowanie narożników filarów