architektura przedkarolińska

szukając drogi od sztuki antycznej do średniowiecza, trzeba wziąć pod uwagę różne przystanki, które ukształtowały sztukę romańską i gotycką, a jednocześnie stanowiły kontynuację sztuki starożytnej w średniowieczu. mimo określeń pejoratywnych, nazywania średniowiecza "wiekami ciemnymi" przez artystów renesansu, wynikających z przekonania, że sztuka ta zaprzepaściła całą tradycję antyczną, musimy być świadomi, że wcale tak nie było. odmienność dokonań bezimiennych artystów tworzących w przeciągu tych dziesięciu stuleci wynikała przecież przede wszystkim z uwarunkowań religijnych. ale poza niechęcią średniowiecznych do sztuki starożytnej, pogańskiej, nie zanegowano jej geniuszu i zasług.

pomostem między sztuką późnoantyczną a wczesnośredniowieczną jest na pewno sztuka pierwszych chrześcijan i tradycja bizantyńska. warto mieć na uwadze, że niemal równolegle rozwija się tzw. sztuka subantyczna, czyli dokonania ludów osiedlających się w ówczesnej europie: ostrogotów i longobardów w italii, wizygotów w południowej galii i hiszpanii, franków w północnej galii i ludów środkowoeuropejskich. sztuka "barbarzyńska" będzie miała znaczący wpływ na rozwój sztuki preromańskiej, którą datuje się na VI - XI wiek. termin ten odnosi się do ogółu dokonań artystycznych nie mających jeszcze cech typowo romańskich, ale stanowiących ich znakomite preludium. do owej sztuki preromańskiej zaliczamy sztukę karolińską, powstałą w VIII - X wieku na terenie wpływów franków.

jednak dla utrudnienia wyróżniamy jeszcze sztukę przedkarolińską. wynika to po prostu z tego, że termin "karolińska" odnosi się do dokonań króla karola wielkiego, natomiast sam rozwój sztuki zaczyna się mniej więcej od przyjęcia przez franków chrztu w 496 roku, kiedy panowała jeszcze dynastia merowingów. sztukę merowińską reprezentują przede wszystkim baptysteria = niewielkie budowle na planie centralnym przeznaczone do ceremonii chrztu. przykłady z riez, fréjus czy świętego jana w poitiers to przykłady budowli oktagonalnych, których środek wyznaczał basen chrzcielny. baptysterium w poitiers wyróźnia się dostawionymi z obu stron apsydami oraz trzeciej kolistej wewnątrz, a obudowanej wielobocznie. to, na co warto zwrócić uwagę w tej budowli to jej fasada zewnętrzna; jest ona bowiem przykładem wątku petit appareil elongé, gdzie ciosy kamienne są wydłużone i starannie dopracowane. interesujący jest także ornament we fryzie, który jest bardzo popularnym motywem tego czasu.

Poitiers, Baptysterium św. Jana, północna fasada i detal, IV w.

drugi typ budowli to mauzolea i inne rodzaje grobowców, będące prostą kontynuacją tradycji antycznej. krypta świętego pawła w jouarre z VII wieku ma elementy zaczerpnięte z porządków greckich, chociażby podtrzymujące ją kolumny mają kapitele bliskie korynckim. mauzoleum biskupa monteliosa w bradze zbudowany jest na planie krzyża greckiego i swoją bryłą przypomina do złudzenia mauzoleum galii placydii. z zewnątrz budowla wydaje się surowa, wątek grand appareil carré, czyli dużych kwadratowych ciosów, a także naprzemienna artykulacja ślepych arkad potęgują to wrażenie. jednak wnętrze jest zupełnie inne, bardzo dekoracyjne.

grobowiec na wydmach, czyli hypogeum = komora grobowa wydrążona w ziemi, najczęściej w kształcie koła, jest natomiast przykładem inspiracji architekturą syryjską i ma elementy sztuki wizygockiej, widoczne głównie w motywach zdobień.

Braga, San Fructuoso de Montelios, 565-665

Poitiers, Hypogee des Dunes, ok. 630 r.

kontynuacją typu budowli wzorowanego na mauzoleum galii placydii jest kościół santa maria de melque, który jest zbudowany na planie krzyża greckiego z apsydami i prezbiterium zamkniętym prostą ścianą, zaś do architektury romańskiej przybliża budowlę sklepienie kolebkowe, będące najprawdopodobniej wynalazkiem wizygotów, a także kubiczność bryły i addytywność form. elementem wartym uwagi jest nowy typ łuku zastosowany w tej budowli; łuk podkowiasty (przekroczony), zaczerpnięty najprawdopodobniej z architektury islamskiej.

Toledo, Santa Maria de Melque, VII w. 

nowości w architekturze przedkarolińskiej:

• wątki murów:  petit appareil elongé oraz grand appareil carré
• łuk podkowiasty (przekroczony)
• przesklepianie budowli - sklepienie kolebkowe
• addytywność, kubiczność form
• apsydy i proste zakończenia prezbiterium
• transept niski - typ transeptu typowy dla układu bazylikowego; jest znacznie niższy od nawy głównej, przez co ledwie widoczny
• szczyty dzwonnicowe
• przetransponowanie antycznych kapiteli na kapitele z dekoracją figuralną (głównie sceny biblitne reliefowe na gładkim tle; imposty dekorowane motywami ornamentalnymi, np. roślinnymi)

Baños de Cerrato, San Juan de Baños, 661
transept niski

Santa Comba de Bande, 680
charakterystyczny szczyt na dzwonnicę

Ofiara Abrahama, scena figuralna kapitelu,
San Pedro de la Nave, 680-771

choć sztuka merowińska była bezpośrednią inspiracją dla kontynuującej ją architektury karolińskiej, do sztuki preromańskiej zalicza się także dokonania wizygotów. jak wspomniano wyżej, elementy sztuki wizygockiej pojawiały się w dziełach merowińskich - chociażby dekoracje w hypogeum na wydmach, czy w postaci sklepienia kolebkowego wykorzystywanego w kościołach. wizygoci było to plemię, które przewędrowało z ziem nadbałtyckich do hiszpanii i tam w roku 589 przyjęło chrzest katolicki. w wyniku podbojów karola wielkiego, króla franków, świat wizygocki upadł w roku 711, przekształcając się w królestwo asturii. nowy kraj zmagał się także z najeżdżającymi wówczas na europę arabami, ale mimo wielu trudów stworzyli wizygoci swoją własną sztukę. jej dzieje można podzielić na trzy okresy:

I okres: alfons III

w okresie tym zauważalna jest trwałość motywów wizygockich; kościół san julian de los prados posiada charakterystyczne dla tej architektury elementy: szczycik z dzwonnicą, proste prezbiterium, oraz transept ciągły = czyli taki, który nie jest odpowiada podziałowi na nawy główną i boczne.

Oviedo, San Julian de los Prados, 830, plan z zaznaczonym transeptem ciągłym

II okres: ramiro I

w tym okresie budowle nabierają wertykalizmu, plany bywają podłużne lub centralne. bardzo ważna jest zasada przystawalności artykulacji wewnętrznej do zewnętrznej, tzn. odtworzenie tych samych elementów w środku budowli, które wyznacza fasada. widzimy to np. na podstawie podpór zewnętrznych, którym we wnętrzu odpowiadają kolumny. elewacja opracowana jest rytmicznie, na co wpływa chociażby układ kolumn o wiązkowych trzonach i kapitelach quasi-korynckich z motywami sznura.

Oviedo, Santa Maria del Naranco, 848

III okres: alfons II

okres też wiąże się z upadkiem królestwa asturii, zatem jest mało nowatorski i naśladuje raczej dokonania szczytu rozwoju sztuki asturyjskiej. odstępem od elementów widocznych w okresie II jest zastosowanie filarów kwadratowych w nowym założeniu - bazylice filarowej z trójdzielnym prezbiterium.

San Salvador, Valvedios, 893

cechy architektury asturyjskiej:

• wertykalizm
• przystawalność artykulacji zewnętrznej i wewnętrznej
• wyniesienie prezbiterium ponad przestrzeń nawy
• nowe typy kolumn: o wiązowym trzonie, oraz filary
• cancelli - kamienna przegroda ołtarzowa oddzielająca część duchowieństwa od części dla wiernych
• motywy dekoracyjne: medaliony, podwójny sznur

Santa Maria del Naranco, medalion z motywem podwójnego sznura