w historii polskiej rzeźby dwudziestolecia i powojennej wiele jest nazwisk owianych legendą, postaci profesorów, którzy sami będąc utalentowanymi rzeźbiarzami, wytyczali ścieżki młodym artystom, a ci niejednokrotnie przerastali swoich mistrzów. do grona szanowanych profesorów należy bez wątpienia tadeusz breyer, jako rzeźbiarz znany przede wszystkim z pomnika generała sowińskiego znajdującego się w warszawskim parku na woli. pomnik ten stanowi punkt wyjścia do charakterystyki jego twórczości; był zwolennikiem werystycznego przedstawiania rzeczywistości, ale przy jednoczesnej zwartości formy i dążenia do syntezy - widzimy postać generała stojącego w kontrapoście jego ciało i twarz są uproszczone, a cały pomnik wydaje się lekki swobodzie pozy postaci. jest to dzieło z dojrzałego okresu twórczości artysty, okresu skierowania się ku nowemu klasycyzmowi, który przejawiał się w nawiązaniu do antycznej statyki oraz monumentalizmu. w pomniku sowińskiego dostrzegalne są jednak echa młodzieńczej stylistyki rzeźbiarza - symbolicznej, młodopolskiej.
Tadeusz Breyer, Pomnik gen. Jana Sowińskiego, 1937
cechy twórczości breyera, a szczególnie związana z nowym klasycyzmem wierność sztuce dawnej i szanowanie materiału oraz tradycji warsztatu rzeźbiarskiego, stały się także niejako założeniami szkoły warszawskiej, środowiska artystów-uczniów tadeusza breyera. pojęcie to zostało ukute najpewniej w analogii do szkoły kenara, ucznia breyera, który powróciwszy do zakopanego kontynuował w tamtejszej szkole szereg zmian wytyczonych przez poprzedniego dyrektora, karola stryjeńskiego. tadeusz breyer rozpoczął swoją naukę w krakowie, potem wyjechał do florencji. potem przeprowadził się do warszawy i od roku 1910 lub 1911 rozpoczął pracę w warszawskiej szkole sztuk pięknych na stanowisku profesora rzeźby. po przymusowej przerwie podyktowanej I wojną światową wrócił do pracy w 1923 roku i zatrzymał stanowisko na kolejne lata. w roku 1932 szkoła przekształciła się w akademię sztuk pięknych. kariera pedagogiczna była równoległa z sukcesami artystycznymi - otrzymał złoty medal i grand prix na międzynarodowej wystawie sztuki i techniki za cykl medali pamiątkowych (na tej samej wystawie została nagrodzona również jego uczennica, magdalena gross).
niewiele prac przedwojennych breyera znamy, ponieważ w trakcie powstania warszawskiego spłonęła jego pracownia z całym dorobkiem. zachowało się za to sporo prac późniejszych, np. autoportret z 1950 znajdujący się w magazynie królikarni. po wojnie kontynuował naukę na akademii i robił to już do śmierci, czyli do roku 1952. poza istotną działalnością pedagogiczną ważne jest także jego uczestnictwo w krakowskim stowarzyszeniu "rzeźba" oraz w rytmie. pozostawi po sobie wielu znakomitych uczniów, którzy znani są obecnie jako samodzielni, utalentowani artyści.
Profesor Tadeusz Breyer (z prawej) podczas zajęć ze studentami w pracowni rzeźby.
marian wnuk
absolwent zakopiańskiej szkoły przemysłu drzewnego w zakopanem, wraz z antonim kenarem wyjechał za profesorem karolem stryjeńskim do warszawy, by kontynuować naukę w pracowni rzeźby warszawskiej szkoły sztuk pięknych. po dyplomie wyjechał do lwowa i pracował tam jako nauczyciel rzeźby do wybuchu II wojny światowej. w czasie wojny zmieniał wielokrotnie miejsce zamieszkania, a po roku 1945 osiadł na dłużej w gdańsku, gdzie objął stanowisko profesora na tutejszej uczelni. choć po kilku latach przeniósł się do warszawy, jego obecność na wybrzeżu odcisnęło piętno na gdańskich artystach i położyła podwaliny pod rzeźbę tego rejonu. od 1949 roku profesor warszawskiej akademii, dwukrotnie pełnił funkcję jej rektora. udzielał się także społecznie; powołał zakłady artystyczno-badawcze na wydziale architektury wnętrz asp, działał w związku polskich artystów plastyków.
miał swój epizod z rzeźbą socrealizmu [pamiątką po pobycie na wybrzeżu był pomnik wdzięczności dla armii radzieckiej w gdyni zdemontowany w 1990 roku], czemu z pewnością nie przeszkodziły doświadczenia z pomnikami (np. udział w konkursie na pomnik józefa piłsudskiego we lwowie) oraz monumentalny nowy klasycyzm tadeusza breyera. w późniejszej twórczości wnuk niejako oddala się od założeń szkoły warszawskiej i powraca do zakopiańskich źródeł: dominującym materiałem staje się drewno, w którym tworzy dramatyczne, bliskie abstrakcji kompozycje.
drogą pomnikową poszedł także inny uczeń tadeusza breyera. stanisław horno-popławski urodził się na kaukazie, uczył się w moskwie, a potem na warszawskiej asp. po studiach wyjechał do francji i włoch, w 1931 rozpoczął pracę pedagogiczną na uniwersytecie wileńskim. podczas wojny za czynną walkę znalazł się w niemieckim obozie jenieckim, gdzie tworzył rzeźby sakralne do kaplicy obozowej. po wojnie zamieszkał w białymstoku, gdzie objął stanowisko profesora szkoły sztuk pięknych. potem wykładał w toruniu, oraz sopocie. tak jak marian wnuk, był postacią bardzo ważną dla rozwoju rzeźby na wybrzeżu. w latach 1951-1954 był głównym projektantem odbudowy starego miasta w gdańsku.
poza krótką działalnością socrealistyczną, horno-popławski ukształtował swój styl zwracając się ku wartościom klasycznym. jego ulubioną tematyką był sport - jak w rzeźbie greckiej, a podczas pobytu nad morzem portretował marynarzy. odkryciem artysty był głaz polny - lokalny budulec, granit przyniesiony przez lodowiec, znajdowany niemal w każdym miejscu w polsce. kamień ten, zazwyczaj obtoczony w sposób naturalny, posiada autentyczną ekspresję prymitywu i walory surowego tworu natury, a jednocześnie - poddany przez rzeźbiarza niewielkim zabiegom kształtującym - staje się wymownym tworem jego sztuki.
józef gosławski
to kolejny artysta, który nie pochodził z warszawy. uczył się w szkole rzemiosł budowlanych w kazimierzu dolnym, potem w państwowej szkole sztuk zdobniczych i przemysłu artystycznego w krakowie. kontynuował naukę na krakowskiej asp w pracowni xawerego dunikowskiego, jednak ukończył studia w warszawie pod kierunkiem tadeusza breyera. w ramach warszawskich studiów wyjechał na stypendium do rzymu, gdzie uzyskał dyplom w 1937 roku. przed wojną wrócił do polski i czasy okupacji spędził na lubelszczyźnie. po wojnie nauczał w poznaniu na katedrze rzeźby w metalu i medalierstwie. w roku 1956 przeprowadził się do warszawy na ulicę alfreda nobla 23. jego pracownię można oglądać przy okazji różnych imprez na saskiej kępie.
w czasach nauki w krakowie inspirował się szkołą zakopiańską i pracami dunikowskiego, na ich podstawie tworzył karykatury rzeźbiarskie oraz portrety. po wojnie zajął się głównie rzeźbą monumentalną i medalierstwem, na co wpływ zdecydowanie miało zapoznanie się z twórczością tadeusza breyera. tworzył pomniki, w tym pomnik fryderyka chopina w żelazowej woli, a w warszawie znana jest jego alegoria muzyka z ulicy koszykowej. tworzył też jubileuszowe monety oraz zabawki na choinkę.
ludwika nitschowa
pochodziła z małopolskiej rodziny inteligencko-artystycznej, po ukończeniu liceum pracowała w pracowni leona wyczółkowskiego w krakowie. studiowała w szkole sztuk pięknych dla kobiet, prywatnej szkole marii niedzielskiej. po umożliwieniu kobietom studiowania w szkołach wyższych, rozpoczęła naukę na wydziale rzeźby u tadeusza breyera w warszawie. w roku 1929 z innymi uczniami profesora założyła spółdzielnię forma, w ramach której wykonywano nagrobki, rzeźby kościelne i architektoniczne. wystawiała w zachęcie, od 1950 roku wykładała na wydziale rzeźby warszawskiej asp przez 10 lat, w ciągu których była nauczycielką rzeźbiarzy takich jak kazimierz gustaw zemła.
widoczny jest w jej twórczości wływ koncepcji rzeźby breyera: operowanie dużymi płaszczyznami, zwartą i statyczną bryłą o podkreślonej tektonice, dążność do syntezy kształtu, które w efekcie dały ujęcia monumentalne. w samodzielnej karierze tworzyła głównie głowy portretowe, określanych jako delikatne i bardzo refleksyjne. nie były to jednak portrety tworzonych z obserwacji, a wynikające z wyobraźni i domysłów, bowiem jej "modelami" były postaci historyczne i wybitne. tworzyła też całopostaciowe pomniki. jej najsłynniejszym dziełem jest pomnik warszawskiej syrenki stojący nad wisłą, który powstał w 1939 roku.
alfons karny
podobną twórczość reprezentuje alfons karny, urodzony w białymstoku. walczył na froncie w armii generała józefa hallera, w roku 1923 sprowadził się do warszawy, a rok później rozpoczął studia w szkole sztuk pięknych u tadeusza breyera. prace początkującego rzeźbiarza zostały wysłane dwa lata później na wystawę sztuki dekoracyjnej w paryżu. po ukończeniu studiów wyjechał do francji, niemiec, belgii, a jego rzeźby wyjeżdżały do londynu, a nawet nowego jorku (przez wojnę nie wróciły do polski). inne dzieła artysty zniknęły natomiast bezpowrotnie w wyniku zniszczenia pracowni podczas wrześniowego bombardowania warszawy, a druga pracownia także legła w ruinach powstania warszawskiego.
niemal bez żadnego dorobku, karny po wojnie został autorem rzeźb socrealizmu, realizując program artystyczny wyniesiony z warszawskich studiów. po roku 1955 zaczął tworzyć w nurcie nowoczesności, jego twórczość zdominował portret. jego portrety cechuje mocna, masywna budowa i silny, indywidualny wyraz. rzeźby te były syntetyczne, bardziej symboliczne. realizował ten zamówienia w bardziej klasycznej formie.
franciszek strynkiewicz
w młodości działał czynnie na froncie jako żołnierz legionów polskich oraz członek polskiej organizacji wojskowej. walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, a po roku 1918 zdecydował się na studia w warszawskiej szkole sztuk pięknych w pracowni tadeusza breyera. po ukończeniu studiów w 1927 roku pojechał do włoch, francji, szwecji i jugosławii, gdzie kontynuował naukę. po powrocie pracował na warszawskiej asp, od 1946 pełniąc funkcję profesora. jedną z jego najsłynniejszych realizacji jest pomnik-mauzoleum ku pamięci ofiar treblinki, której był współautorem (wraz z adamem hauptem i franciszkiem duszenką). pomnik ten to układ monolitycznych płyt mających nawiązywać do ponadczasowości cierpienia ofiar i ich prowadzenia na śmierć.
działalność strynkiewicza wiąże się przede wszystkim z jego rodzinną mogielnicą, gdzie wraz z drugą żoną barbarą prowadził pracownię mającą na celu łączenie rzeźby z przestrzenią, w której powstanie (kontrpropozycja do plenerów, czyli jednorazowych działań artystycznych). stała wystawa rzeźb - podzielona na zimową i letnią - mimo niezależnej działalności małżonków stanowi pewną całość, opierając się na stadium natury, zwartych formach i dynamizmie prowadzącym do uproszczeń. strynkiewicz tworzył portrety i sceny sportowe, a w późniejszej twórczości dzieła w ceramice.
adam procki
na rok przed rozpoczęciem wojny zaczął studia na akademii sztuk pięknych w warszawie u tadeusza breyera. na czas wojny pozostał w warszawie i uczestniczył w powstaniu warszawskim, a także pomagał kolegom z akademii, m.in. przynosił magdalenie gross materiały do rzeźbienia w domu, w którym się ukrywała. zaraz po wojnie rozpoczął samodzielną działalność rzeźbiarską, stąd jego debiut socrealistyczny. pod koniec lat 50. tworzył formy uproszczone, nawiązujące do tematyki wojennej. w latach 70. zmienił tworzyło na twarde drewno, jednak jego ulubionym materiałem był przede wszystkim granit. brał udział w plenerach w orońsku, tam też wystawiał swoje prace.
pojmował rzeźbę jako bryłę ciążącą ku swemu centrum, a proces rzeźbienia przypomina według niego proces obtaczania - działający tylko w jednym kierunku, kierunku wertykalnego, w którym owo centrum wzrasta. stąd jego dzieła rozwijają się w osi pionowej, wokół której skupiają się obłe formy.
anna dębska
wraz z adamem prockim stanowi najmłodsze pokolenie uczniów breyera, sama uczyła się także u mariana wnuka. studiowała rzeźbę na asp w latach 1949-1953, a zaraz po obronie dyplomu zajęła się niemal wyłącznie rzeźbą animalistyczną. jej ulubionym tematem są konie, prywatnie jest też właścicielką stadniny koni wyścigowych. od roku 1955 wystawiała w kraju i za granicą, lata 1979 - 1995 spędziła w stanach zjednoczonych. obecnie mieszka i tworzy w polsce, brała udział w plenerach w orońsku.
jej twórczością zachwycał się sam dunikowski, pisząc: "poszukując jakichś analogii do prac tej artystki przeszedłem myślą wstecz (...) zatrzymałem się dopiero w epoce paleolitycznej. (...) ale różni się od artysty paleolitycznego zasadniczo, gdyż daje nam zjawisko plus idęę. wzrusza nas emocją swego widzenia uroków i urody tego życia."
tadeusz breyer wychował pokolenia artystów - zarówno tych zaczynających studia jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, ale też tych rozpoczynających naukę tuż przed II wojną światową czy zaraz po niej. trzeba jednak przyznać, że niezależnie od podjętych przez nich dróg, w twórczości każdego z uczniów breyera zachowały się jakieś echa jego własnych odkryć. co ciekawe, większość jego uczniów nie pochodziła z warszawy; sam breyer urodził się w podkarpackim mielcu, a jednak spotkali się na studiach w najlepszej szkole rzeźby w kraju. zjawisko szkoły warszawskiej nie ma zatem nic wspólnego z patriotyzmem lokalnym, choć jak można wyczytać z biografii artystów większość mieszkała i umierała w warszawie. po wielu podróżach i doświadczeniach wracali oni jednak wspomnieniami do tej warszawskiej pracowni breyera, w której nauczyli się szacunku do tradycyjnej, klasycyzującej rzeźby i której reminiscencje zachowały się w ich własnej twórczości. uproszczenie, monumentalizm i synteza pomników breyera przełożyła się również na sukces wielu jego uczniów w dobie socrealizmu - cechy te podobały się i były zgodne z panującą wówczas estetyką. widzimy zatem w wachlarzu różnych osobowości z różnych części polski ten wspólny element warszawski, element breyerowski, który funkcjonuje w działalności wielu rzeźbiarzy do dziś - przekazany przez jego uczniów następnym pokoleniom.
