sztuka starożytnego rzymu

imperium rzymskie to imponujący twór polityczny trwający od roku 753 p.n.e. (na siedmiu górach pięć trzy się :)) do drugiej połowy IV wieku n.e. obejmowało tereny europy, azji mniejszej oraz północnej afryki. i mimo to, że większość mieszkańców państwa rzymskiego nie wywodziła się z rzymu i nie miała nic wspólnego z protoplastami: latynami czy etruskami, władze rzymu dążyły do ujednolicenia sztuki poprzez asymilowanie elementów dokonań poszczególnych plemion włączonych do terytorium państwa. i tak sztuka rzymska jest połączeniem sztuki etruskiej, greckiej, perskiej, egipskiej i azjatyckiej. największe wpływy widać jednak ze strony etrusków i greków.

niesprawiedliwym byłoby jednak powiedzieć, że rzymianie wykorzystali istniejące już odkrycia i wynalazki, nie dodając niczego od siebie. oprócz systemu politycznego, wspaniałej literatury (owidiusz, horacy, wergiliusz) i ulepszonego prawa, rzymianom zawdzięczamy przede wszystkim nowe rozwiązania architektoniczne.

urbanistyka

rozwój miasta łączy się oczywiście z ogólnym rozwojem cywilizacji starożytnych; za pierwsze miasto uznaje się neolityczną osadę catal huyuk, jednak za pierwsze przykłady urbanistyki podaje się miasta hippodamejskie starożytnej grecji, które budowano wokół centrum politycznego - agory i religijnego - akropolu, z zastosowaniem pierwszeństwa budowli użyteczności publicznej i wykreślaniem siatki równoległych i prostopadłych ulic, między którymi insulae (wyspy) zabudowywano domami mieszkalnymi. z tego wzoru czerpali architekci miast rzymskich - skoncentrowanych wokół forum (rynku).

miasta rzymskie wywodziły się z castrum romanum, warownych obozów budowanych w rzymskim wojsku na każdym postoju, mających określony i ściśle powtarzany wygląd. być może właśnie to zdyscyplinowane zamiłowanie do regularności i ładu sprawiło, że właśnie rzymian uważamy za twórców urbanistyki w całej swej okazałości.

drogi

z książki zakupionej w carrefouirze za 9,99 zł dowiaduję się, jak budowano drogi w rzymie. proces tworzenia dróg wyglądał mniej więcej tak:

1) żłobienie bruzd w celu wyznaczenia szerokości drogi

2) usuwanie ziemi z obrębie bruzd, by dotrzeć do litej skały

3) umieszczanie czterech warstw: płaskie kamienie spojone gliną, kawałki cegieł ubite z kamykami, drobny żwir lub piasek, a na wierzch płyty kamienne lub żwir 

tak, rzymianie byli dość pomysłowi, jeśli chodzi o budowanie dróg.

wiadomo, że budowali je wyłącznie w celu dostania się do stolicy.

stąd wszystkie drogi prowadzą do rzymu...

  Via Appia wikipedia mówi mi, że to droga starożytna

o, ciekawostka: skąd wzięło się określenie "kamienie milowe"? ano, stąd. były to tablice ustawiane co milę rzymską (czyli 1478,5 m), które informowały o kierunku. słowem, dzisiejsze znaki drogowe.

łuk

chyba najważniejsze z osiągnięć rzymian, pozwalające na innowacyjność w ówczesnym budownictwie. dzięki zastosowaniu tego rozwiązania możliwe było budowanie ciężkich sklepień, bowiem okrągły kształt łuku pozwalał na równomierne ułożenie się ciężaru. stąd wprowadznie łuku dało szansę wynalazkom takim jak kopuła, akwedukt i łuk triumfalny. łuk początkowo budowano ze specjalnie ukształtowanych kamieni, klinów, układanych obok siebie po kolei, formując jego kształt.

 

 zastosowanie łuku w akwedukcie

 

łuk triumfalny Tytusa w Rzymie

łuki budowane dla uczczenia bohaterów, wybitnych wojaków, cesarzy; 

na łuku rzeźbiono podobizny owych zasłużonych, a na łuku stawiano brązowy posąg
bohatera w rydwanie. żaden z posągów nie zachował się.

budowle

najczęściej na planie prostokąta lub koła. często stosowano porządki przejęte od greków: korynckie i kompozytowe (łączący elementy jońskiego i korynckiego). większość elementów architektonicznych zaczerpniętych z grecji w rzymie miało charakter wyłącznie dekoracyjny; ściany budowano z cegieł, licowanych potem kamiennymi płytami, kolumnada wspierała tylko dwuspadowny dach znajdujący się u przodu świątyni, a nie jak w atenach cały obwód celii - głównego pomieszczenia w świątyni, w którym znajdował się posąg bóstwa. zamiast portyków bocznych stosowano półkoliste kolumny. fryz pozbawiono ozdób.

panteon

świątynia poświęcona siedmiu bóstwom: jowiszowi, marsowi, wenus, apollinowi, merkuremu, saturnowi i dianie. pierwotnie wzniesiony przez marka agryppę w 27 r. p.n.e.  po pożarze w 110 roku świątynię odbudował cesarz hadrian w latach 118 - 125.

budowla składa się z prostokątnego portyku (który uważany jest za przystawiony sztucznie, w celu nadania budowli cech pałacu) z tympanonem podtrzymanym przez osiem kolumn korynckich; przedsionka z tympanonem oraz rotundy pokrytej półkolistą kopułą. w kopule znajduje się oculus szerokości 3 metrów, otwór, przez który wpada światło (na niebecny dziś posąg). spód kopuły zdobi po 28 kasetonów w pięciu poziomych pasach, zmniejszające się ku górze wykonane ze zdobionego betonu.

materiały:
- beton
- bazalt (w fundamentach)

- tuf i pumeks (w kopule)

ważne: w czasach świetności chrześcijaństwa świątynia stała się świątynią chrześcijańską; dzięki temu dotrwała ona do dziś, jednak nie w całej swej wspaniałości; brązowe ozdoby portyku z rozkazu papieża urbana viii przelano na kolumny baldachimu w bazylice św. piotra.

 

Panteon, 27 r. p.n.e., Rzym

amfiteatr flawiuszów (koloseum)

jego budowę rozpoczął cesarz wespazjan, a ukończył jego syn, domicjan w 81 roku n.e.
mógł pomieścić pięćdziesiąt tysięcy widzów.
50 m wysokości i 4 kondygnacje:
1) porządek dorycki
2) porządek joński
3) porządek koryncki
4) pilastry - ustawione przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopione) filary, nieznacznie występujące przed ścianę

 

Amfiteatr Flawiuszów, od VII wieku Koloseum

rzeźba

początki rzeźby rzymskiej biorą się w sztuce greckiej i etruskiej. tej drugiej zawdzięczamy piękne rzeźby nagrobkowe, chociażby sarkofag małżonkow z caere. sarkofagi mieściły jedną lub dwie osoby, były budowane w kształcie łózek, na których spoczywały rzeźby zmarłych. 

rzymianie kopiowali najlepsze greckie rzeźby, najczęściej w marmurze. dzięki temu wiele z tych rzeźb zachowało się do naszych czasów, lecz tylko w postaci kopii.

pasiteles - rzeźbiarz, założył szkołę kopistów w I w. p. n.e. 

rzymscy rzeźbiarze zajmowali się głównie kopiowaniem rzeźb greckich zmieniając ich przeznaczenie - stawiane na chwałę bóstwa posągi greckie były multiplikowane na potrzeby estetyczne zamożnych rzymskich patrycjuszy. można zatem powiedzieć, że w starożytnym rzymie rzeźba straciła swoje obrzędowe znaczenie, a stała się dekoracją.

Sarkofag małżonków z Caere, VI wiek p.n.e

rzymianie sławili się w popiersiach i portetach władców rzymskich, których przedstawiano realistyczne, ze wszystkimi niedoskonałościami, ukazując wady wyglądu zewnętrznego. było to związane z potrzebą zostawienia po sobie jakiejś pamiątki, aby potomni nie tylko pamiętali imię, ale też wygląd osoby, którą stać było na własną rzeźbę. bardzo popularne, a właściwie wynalezione w rzymie, były popiersia portretowe, a także niespotykane dzisiaj półfigury (= rzeźby przedstawiające postać do pasa). źródeł rzymskiej portretów werystycznych można szukać w maskach pośmiertnych, które wykonywano na twarzy zmarłego. widać to w statule barberini z II/I w. p.n.e., gdzie rzymianin ubrany w togę trzyma w obu rękach portrety dwóch mężczyzn, najprawdopodobniej członków jego rodziny. warto także dodać, że nie tylko patrycjusze mogli pozwolić sobie na prywatne rzeźby - również tzw. wyzwoleńcy, czyli osoby, które za zasługi zostali uwolnieni i nagradzani pieniężnie, mogli finansować swoje portrety. z braku posiadania praw równych prawom najwyższej warstwy, nie mogli oni budować sobie typowych dla patrycjuszów mauzoleów, stąd zachowało się kilka podwójnych portretów będących nagrobkami przedstawicieli tej grupy społecznej.

Statua Barberini, II/ I w. p.n.e.

portret rzymskiej patrycjuszki w charakterystycznym dla mężatek fryzie zwanym "pszczelim ulem", którego wykonanie było możliwe dzięki wynalazkowi rzymskich rzeźbiarzy - świdra, pozwalającego na wykonywanie dogłębnych i mocnych rzeźbień.

podstawową cechą rzymskiej rzeźby statuarycznej był jej charakter propagandowy - pomniki cesarza przedstawianego jako wódz, orator albo najwyższy kapłan (jak oktawian august)były portretami stylizowanymi. w przypadku pomnika pontifexa postać cezara jest wyidealizowana; gdyż przedstawia młodego mężczyznę w pełni sił; oktawian miał zaś w chwili przejęcia urzędu około 50 lat. ten rodzaj posągu dał początek przedstawianiu władców rzymskich jako bogów. popularnym było dodawanie głów cesarzy do "kanonów", czyli gotowych torsów, a czasem nawet całego ciała, mitycznego herosa w towarzystwie boskich atrybutów.

 Oktawian August jako Pontifex, I w. p.n.e./ I w. n.e.

Klaudiusz jako Jupiter, 41 - 45 rok

rzeźba rzymian była bardzo monumentalna, stąd głównie rzeźbiono w trwałych materiałach takich jak kamień (głównie marmur), pozwalających na wykonywanie zdecydowanych i innowacyjnych żłobień. monumentalizm rzymskiej rzeźby przejawia się także w jej wielkości - dowodem na to pomnik cesarza konstantyna wielkiego, a raczej jego pozostałości. choć sam posąg odchodzi od kierunku realizmu w rzeźbie, pokazuje próby tworzenia rzymskiej wersji rzeźb fidiasza. sama głowa konstantyna wielkiego mierzy 2,6 metra!

Posąg Konstantyna Wielkiego, IV w., fragmenty
Muzea Kapitolińskie, Rzym

rzymianie także są twórcami pomnika konnego, czyli rzeźby przedstawiającej władcę na koniu. takim pomnikiem był posąg marka aureliusza z II w n.e. i stał się przykładem i wzorem do pomników konnych w renesansie i klasycyzmie.

 Pomnik konny Marka Aureliusza, II w.

kolumna trajana - wysoka na ponad 10 m baza z reliefami przedstawiającymi wojnę w dacji z II w n.e. wystawiona przez cesarza trajana w 113 r. n.e.  na bazie początkowo znajdował się orzeł na polecenie samego trajana, jednak po jego śmierci cesarz hadrian postanowić uczcić swojego poprzednika stawiając na szczycie kolumny posąg osoby, która faktycznie przyczyniła się do zwycięstwa w wojnie dackiej. w czasach schyłku świetności imperium rzymskiego posąg pogańskiego cesarza został zrzucony z piedestału przez chrześcijan i po kilku wiekach ostatecznie zastąpiony posągiem świętego piotra (od 1587 roku).

 

kolumna Trajana (113 r.)

ołtarz pokoju (ara pacis) - postawiony przez oktawiana augusta w 10 r. p.n.e. na polu marsowym jako wdzięczności po zakończeniu długotrwałych działań wojennych, ale poświęcony zeusowi. odkryty za rządów benito mussoliniego. jest wykonany z marmury i zaprojektowany tak, aby można było do niego wejść. ołtarz pokoju nie interesuje nas jednak z politycznego punktu widzenia, był bowiem mechanizmem propagandy dynastycznej oktawiania (pretendował on do założenia dynastii panującej), ale tym, w jaki sposób ta propaganda została wyrażona. otóż najpiękniejsze na ołtarzu są reliefy spełniające cechy rzymskiej rzeźby starożytnej - narracja kontynuacyjna wykorzystująca historycyzm realistyczny oraz wielopłaszczyznowość otrzymana poprzez przedstawianie scen figuralnych w kilku planach. dekoracje ołtarza podzielone są na dwie części - dolna wypełniona jest ornamentem roślinny, wyższa zaś to już przedstawienie wielu postaci - zarówno alegorii dostatniego życia za rządów oktawiana (np. kobieta karmiąca bliźnięta obiema piersiami symbolizująca dobrobyt) oraz procesja osób z otoczenia cesarza - z dziećmi ukazanymi na pierwszym planie jako owych następców w sukcesji dynastycznej.

w 1939 ołtarz został zrekonstruowany w pobliżu miejsca pierwotnej lokalizacji. w stosunku do swojego wcześniejszego położenia obrócony jest o 90°. zachowane oryginalne fragmenty rzeźb znajdują się m.in. w muzeum we florencji i paryżu (w luwrze).

Ołtarz Pokoju, rekonstrukcja

Ołtarz Pokoju, fragment reliefu, 10 r. p.n.e.

malarstwo 

najwspanialszym zabytkiem malarstwa rzymskiego są malowidła ścienne w pompejach i herculanum

(miastach zniszczonych przez wybuch wezuwiusza w 79 roku n.e.; jak się okazuje pył wulkaniczny był zbawienny dla archeologów; dzięki niemu zachowały się budynki pokryte malowidłami)

Terentius Neo i jego żona, Pompeje, I w. n.e.

malowidło iluzjonistyczne - popularne od połowy II wieku p.n.e.; w celu "przedłużenia" pomieszczeń

Dom Wettiuszów - najwięcej przykładów takigo malarstwa; malowanie kolumn, pilastrów, cokołów

malowano także ogrody i zwierzęta, jak np. w villi liwii w prima porta

portrety fajumskie (I - IV w. n.e.) - wzorowane na malastwie egipskim wizerunki zmarłych; realizm

mozaiki - kamienne i szklane kamyczki lub muszelki wbijane w mokry tynk

 

mozaika rzymska

sztuka starożytnego rzymu dała początek rozwojowi kultury europejskiej. można powiedzieć, że rzymianie podbijając rozległe tereny europy i sąsiednich kontynentów, a potem biorąc od podbitych ludów ich najlepsze dokonania, także w dziedzinie sztuki zapewnili im w pewniej sposób utrzymanie się do dzisiejszych czasów. kto wie, czy moglibyśmy podziwiać dzisiaj dokonania starożytności, gdyby nie kopie czy inspiracje w rzymskich rzeźbach czy budowlach. rzymianie nie tylko upowszechnili sztukę grecką, ale także egipską i etruską, na których wyrosła sztuka współczesna.