nowosielskiego pamięci żałobny rapsod

W Krakowie 21 lutego 2011 roku zmarł w wieku 88 lat wybitny malarz Jerzy Nowosielski.

to całkowicie przygniatające, szczególnie, że jak dotąd nie miałam jeszcze okazji, żeby przyjrzeć się dokładnie jego twórczości, nigdy też nie miałam przyjemności zobaczyć jego prac na żywo, choć możliwie, że mogłam przejść obok nich z nieświadomością o autorstwie, czego teraz się wstydzę.

kojarzę go tylko jako malarza ikon, i jak czytam na serwisach informacyjnych, tak się go określało.

jednak po przejrzeniu jego obrazów w internecie okazuje się, że twórczość malarza jest bardzo różnorodna i niewątpliwie bogata, dlatego warto przyjrzeć jej się jeszcze raz, tym razem świadomie.

jerzy nowosielski urodził się 7 stycznia 1923 roku, zatem jego dorastanie w krakowskich realiach przypadło na okres wojny. miejsce urodzenia dało mu jednak szansę na przyglądanie się pracy wówczas jednego z największych artystów polskich, tadeusza kantora. w otwartej przez niemców w 1940 roku kunstgewerbeschule, szkole technicznej zaispirowanej asp, nowosielski dołącza do grona młodych, pomysłowych studentów, a po zamknięciu szkoły znajduje się blisko kantora, by w roku 1947 rozpocząc u niego pracę w roli asystenta (nowosielski był członkieiem powstałej wówczas grupy krakowskiej II). od roku 1945 zaś studiował na akademii sztuk pięknych w krakowie u profesora eugeniusza eibischa.

choć liznął nieco sztuki niezależnej u boku tadeusza kantora, od początku był zafascynowany sztuką sakralną, bowiem wychowywał się w kręgu obrządku unickiego. po przejściu na prawosławie zainteresowanie ikonografią nabrało kolorów i budziło chęć podążania za średniowiecznymi mistrzami. był bardzo zżyty ze sztuką bizantyjską, o czym świadczą jego słowa wypowiedzaine po pielgrzymce do ławry w poczajowie na wołyniu: "ja, malarz polski, duchowo narodziłem się w ławrze poczajowskiej".

jeszcze przed rozpoczęciem studiów w młodości wybrał się do lwowa, gdzie pozostał pod wielkim wrażeniem ikon, które ujrzał w muzeum ukraińskim. spotkanie to wzbudziło w nim taki zachwyt, że potem wyznał: "wszystko to, co później w ciągu życia realizowałem w malarstwie, było, choćby nawet pozornie stanowiło odejście, określone tym pierwszym zetknięciem się z ikonami w lwowskim muzeum."

1. ikony

skoro nowosielski zapisał się w historii sztuki pracami inspirowanymi ikonografią, watro to pogłębić.

malował obrazy religijne; tworzył malowidła ścienne, ikonostasy i polichromie do wielu świątyń; m.in. do cerkwii w białymstoku, jeleniej górze, kościele podwyższenia krzyża pańskiego w krakowie, kościele św. krzyża w warszawie oraz w kaplicy wyższego seminarium duchownego w lublinie.

 

Jerzy Nowosielski, Ostatnia Wieczerza, 1965

z parafii prawosławnej pw Narodzenia NMP w Kętrzynie

Jerzy Nowosielski, Narodzenie Bogurodzicy, 1965

z parafii prawosławnej pw Narodzenia NMP w Kętrzynie

Jerzy Nowosielski, Ikonostas z Cerkwi Podwyższenia
Krzyża Świętego w Górowie Iławieckim

Jerzy Nowosielski, malowidła z kościoła Św. Ducha w Tychach

Jerzy Nowosielski, Archanioł Michał,
MN Andrzeja Szeptyckiego we Lwowie

Równolegle istnieje inny, intrygujący Nowosielski – Myśliciel, Ikonograf, którego polichromie, ikony i krzyże skupiają się na duchowości i mistycznej przestrzeni. Obrazy sakralne Nowosielskiego zostały odkryte przez polską i międzynarodową publiczność, odnajdującą w nich wspólne korzenie duchowe Wschodu i zachodu naszej cywilizacji, ale również głęboką syntezę europejskiej sztuki, od średniowiecza po abstrakcję.

www.twoje-sudety.pl, artykuł Obraz nie ludzką ręką malowany z 19 lipca 2007

 na zorganizowanej w wałbrzyskiej galerii sztuki w sierpniu 2007 roku wystawie "obraz nie ludzką ręką malowany" zebrano ikonografię nowosielskiego pogrupowaną wspólnymi założeniami tematycznymi i teologicznymi, gdzie zestawiono prace współczesnego malarza z jego "inspiratorami", starymi ikonami i freskami ze zbiorów muzeów ukraińskich. wystawa ukazała także rozwój 12 typów ikonograficznych. przy okazji czytania o wystawie można było poszerzyć swoją wiedzę nt. ikonografii samej w sobie.

ikonostas (gr. eikōn – obraz oraz stásis – pozycja, postawienie) to ściana pokryta ikonami, która w cerkwi oddziela przestrzeń ołtarzową (sanktuarium, prezbiterium) od nawy. Sanktuarium jest symbolem Nieba, miejsca przebywania Boga. Tam kapłan odprawia mszę, tam znajduje się tabernakulum. Ikonostas zasłania przed oczyma ludzi to, co dla nich powinno być ukryte. Wierni mogą tylko spoglądać na wizerunki świętych i proroków. Układ ikonostasu jest ściśle określony. Ikony umieszczone są w rzędach, których zazwyczaj jest pięć. Każdy rząd (jarus) ma swój układ ikon i swoje znaczenie.

Rząd I. Ikony namiestne mają największe rozmiary i wiszą pomiędzy trojgiem drzwi. Środkowe drzwi z zasłoną wiszącą za nimi to carskie wrota (przez nie mógł przejść car w dniu koronacji) przeznaczone są dla kapłana sprawującego liturgię. Dwoje bocznych drzwi – diakońskich – służy do wejścia (południowe) i wyjścia (północne) kapłana i diakona oraz niższego kleru bez szat liturgicznych. Między wrotami znadują się ikony, których układ również jest zawsze taki sam; na krańcach znajdują się obrazy świętych, po lewej lokalnego świętego, a po prawej patrona świątyni, między wrotami płn a carskimi najczęściej podobizna Matki Boskiej, a po drugiej stronie carskich wrót Jezusa Chrystusa.

Rząd II. Ikony świąteczne (prazdniki) ustawiane są najczęściej w kolejności ich świętowania w roku liturgicznym. Typowy zestaw to 12 ikon z głównymi wydarzeniami Nowego Testamentu: Narodzenie Najświętszej Bogurodzicy, Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni, Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa, Ofiarowanie, Chrzest (czyli Objawienie), Przemienienie, Wskrzeszenie Łazarza, Wjazd do Jerozolimy, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Pięćdziesiątnica (czyli Zstąpienie Ducha Świętego na Apostołów), Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy. W centrum umieszczana jest najczęściej Ostatnia Wieczerza. 

Rząd III. Grupa Deesis (gr. deisus – orędownictwo, prośba, wstawiennictwo) to symboliczna scena przedstawiająca Chrystusa na tronie między Marią i św. Janem Chrzcicielem, proszącymi o łaskę dla ludzi. Towarzyszą im często archaniołowie Michał i Gabriel oraz apostołowie i święci. 

Rząd IV. Prorocy i ojcowie Kościoła ustawieni są po obu stronach centralnej ikony Matki Bożej Oranty, Rząd V. Patriarchowie, praojcowie od Adama do Mojżesza otaczają ikonę Trójcy Świętej. Zwieńczenie ikonostasu to ikona Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana Ewangelisty. Często umieszczane są tam też tablice z dziesięciorgiem przykazań, pastorał (laska Aarona) i naczynie z manną.

źródło informacji i zdjęć: Twoje-Sudety.pl

2. kobiety

drugim tematem, który kusił nowosielskiego i który realizował na początku swojej kariery, bo już od pierwszej połowy lat 40. XX wieku są kobiety. na początku w portretach tych widać wielki wpływ amadeo modiglianiego ale również i bizantyjskiej ikonografii. trzeba wybaczyć malarzowi, którzy kojarzy się z tematyką religijną, że również był mężczyzną, dlatego jego obrazy nierzadko pełne są napięcia wynikającego z fascynacji kobiecym ciałem, co sam malarz nazywał "figuracją erotyczną".

późniejsza twórczość z lat 50. może intrygować jeszcze bardziej, bowiem w tym czasie powstał cykl kompozycji sadomasochistycznych, gdzie malarz ukazywał zarówno męski sadyzm jak i kobiecy masochizm. obrazy te są dość brutalne; ukazują nagie, kruche ciała bezbronnych kobiet, czasem nienaturalnie skręconych.

jest to zapowiedź z prac przełomu lat 50. i 60., kiedy na nutę socjalizmu malarz tworzy liczne portrety umięśnionych sportsmenek, głównie gimnastyczek, często ukazywanych w zaskakujących pozach i perspektywach.

Jerzy Nowosielski, Akt - toaleta z lampą, 1973

Jerzy Nowosielski, Gimnastyczka


Jerzy Nowosielski, Kobiety na statku, 1953

3. pejzaże i martwa natura

równolegle w twórczości malarza pojawiały się także inne tematy: portrety mężczyzn, martwe natury, np. z instrumentami muzycznymi , a potem z prostymi przedmiotami, głównie kojarzącymi się z codziennymi pracami domowymi kobiet: garnki, patelnie, misy, dzbanki, durszlaki.

tuż po wojnie malarz powrócił do ojczyzny krajów dziecinnych i malował pejzaże z charakterystyczną sylwetką wiejskiej cerkiewki, szczególnie krajobrazy ukochanej ławry poczajowskiej.

Prace powstałe tuż po wojnie często cechował zdecydowany, mięsisty kolor, czasami dominowała w nich mroczna tonacja, niekiedy nosiły piętno ekspresji ciemnych sił ("Krzyk", 1943). Pisano zresztą wówczas, że Nowosielski jest człowiekiem o "pesymistycznej dyspozycji psychicznej" (Maria Majka). Generalnie jednak lata 40. i 50. były niejednorodnym okresem poszukiwania przezeń własnej artystycznej drogi, o czym świadczą zarówno prace już wspomniane, jak powstałe wówczas rysunkowe "Abstrakcje kubistyczne" (1942), a także kompozycje (również rysunkowe) zapowiadające dążenie do umowności czy wręcz ascezy formalnej.

warto podkreślić, że mimo dość nietypowego zainteresowania cerkiewnymi ikonami, nowosielski szedł z "duchem czasu" i próbował swoich sił w sztuce, jaką proponował tadeusz kantor i inni artyści krakowscy. zatem widoczna w jego pracach będzie abstrakcja geometryczna, "w nieco złagodzonym, niekiedy niemal lirycznym ujęciu", która zainspirowała np. andrzeja wróblewskiego.

w latach 1945-48 malował zarówno akty, oszczędne martwe natury, pejzaże miejskie i trochę abstrakcji. 

"z wielkim wyczuciem łączył cienką czarną kreskę wyodrębniającą figury (kwadraty, trójkąty, rzadziej koła - te ostatnie w pełni samodzielnie zaistnieją dopiero w obrazach z lat 70.) z czystym, świetlistym kolorem, którego natężenie daje często efekt wewnętrznego świecenia formy (tym samym niejednokrotnie osiągał złudzenie głębokiej przestrzeni, niejako "wyprowadzającej" obraz poza to, co widzialne, otwierającej go na pozazmysłową wrażliwość widza"

Jerzy Nowosielski, Martwa natura, 1947

Jerzy Nowosielski, Martwa natura z lustrem, 1953

Jerzy Nowosielski, Cerkiew, 1978

źródło informacji i zdjęć: www.culture.pl

* w roku 1956 reprezentował poslkę na biennale w wenecji, zaś w 1959 w sao paulo

* od 1976 profesorem asp w krakowie oraz członkem polskiej akademii umiejętności, grupy młodych plastyków (związanej z kantorem) oraz grupy krakowskiej

* w roku 1996 z żoną zofią założył fundacją nowosielskich, której celem jest wspieranie wybitnych osiągnięć kultury polskiej poprzez przyznawanie stypendiów i dorocznych nagród.

* w roku 2000 został uhonorowany tytułem doktora honoris causa uniwersytetu jagiellońskiego

_____________

po jego śmierci włamano się do jego domu i skradziono około dziewięciu dzieł o łącznej wartości kilkuset tysięcy złotych. gratulujemy sprawcom takiego uczczenia pamięci malarza.