architektura obronna

w traktacie "o architekturze ksiąg dziesięć" witruwiusz poświęca ostatnią księgę maszynom oblężniczym, zwracając tym samym uwagę na to, że ich konstrukcja należy do zajęć architekta. budowa fortyfikacji, umocnień, rozwiązań pozwalających na długie stawianie oporu i obronę były bardzo ważne w pierwszych miastach i istotna także w architekturze nowożytnej. sukces obronny nie wiązał się jedynie z mocnymi murami zamku, ale całym kompleksem budowli i zabezpieczeń stosowanych i rozwijanych od czasów starożytności.

jak broniły się pierwsze grody, jak mogły wyglądać systemy obronne na przykład w biskupinie? 

gród otaczał się obwodem obronnym. w jego centrum znajdowało się schronisko, czyli miejsce właściwego grodu rozmieszczonego na planie nieregularnej elipsy, którą można było otoczyć z każdej strony obwarowaniem - wałami drewniano-ziemnymi, parkanem lub palisadą (=częstokołem, składającym się z ostro zakończonych pali wbitych w ziemię)  - wyznaczającym granice stanowiska, czyli terenu "bezpiecznego", na którym prowadzono akcję defensywy. zanim jeszcze najeźdźca dostał się do części stanowisko, musiał pokonać przeszkodę - fosę, czostki, zasieki, wilcze doły i samą palisadę. taki wieloetapowy system obronny służył przeciągnięciu najazdu wroga i umożliwiał jak najdłuższą obronę.

wraz z rozwojem miast i budownictwa, rozwinął się również system obronny, przede wszystkim zaczęto budować zamki - główne fortyfikacje. zamek chroniony był głównie poprzez położenie na wzgórzu, aby jak najtrudniej było się do niego dostać. dodatkowo otoczony był murem wyposażonym w elementy obronne ułatwiające defensywę. podstawowe elementy obronne to gruba, masywna murowana ściana oraz zatoka, czyli załamanie ściany. z czasem na murze zaczęto stawiać wieże - konstrukcję o znacznej wysokości, która może być elementem samodzielnym, najczęściej jest jednak zespojona z murem lecz niezbyt wysunięta poza jego lico. obrona z wieży jest ograniczona, bowiem prowadzona może być tylko z górnego tarasu. czasem budowano też małe wieżyczki - bartyzany, nadwieszone, pełniące funkcję strażniczą i strzelecką.

rozwinięciem wieży jest baszta - budowla na narożniku murów. w odróżnieniu od wieży zawsze jest otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego, a także posiada otwory strzelnicze na wielu kondygnacjach, jest także silniej wysunięta na przedpole (= teren znajdujący się przed pozycjami zajmowanymi przez wojska). niska baszta to basteja, wysunięta przed mur obronny budowla stanowiła punkt ostrzeliwania nieprzyjaciela i blokowała dostęp do kurtyny (= prostego odcinka wału ziemnego łączącego baszty ze sobą). kolejnym ogniwem w ewolucji tego typu budowli obronnej jest bastion - wznoszony na załamaniach obwarowania, na narożnikach muru budynek na planie trójkąta, rombu czy pięcioboku. 

inne stosowane elementy obronne to kleszcze - element obronny fortyfikacji utworzony z dwóch ramion stykających się pod kątem wklęsłym od strony przedpola i pozwalający na jego obronę, kaponiera, wykorzystywana do prowadzenia ostrzału w celu obrony fosy, fort - samodzielne dzieło obronne, często grupowane, a także schron - ostróg.

wykorzystanie powyższych elementów obronnych pozwalało na tworzenie systemów obronnych poprzez różne sposoby obronne. są trzy podstawowe sposoby obronne: czołowy, kleszczowy oraz skrzydłowy. sposób czołowy polega na działaniu na wprost wroga - gdy jest daleko (sposób horyzontalny), lub pod samymi murami (wtedy obrona z góry, sposób wertykalny). kleszczowy sposób obrony, prowadzony z narożników ramion kleszczy pozwala na atak krzyżowy - wróg otoczony jest z dwóch stron. sposób skrzydłowy daje możliwość działania z boku, bowiem prowadzony jest wzdłuż ściany, poprzecznie do czołowego. poszczególne systemy obronne charakteryzują się takim sposobem obronnym, na jaki pozwala zastosowany element; wszystkie będą mogły prowadzić obronę na sposób czołowy. 

wiemy już skąd bronić i w jakim systemie, z której strony atakować wroga. ale w jaki sposób? zamek obdarzony był licznymi urządzeniami, które pomagały w obronie. przede wszystkim skąd strzelano? z hurdycji, drewnianego ganku wystającego przed lico muru i osłaniającego obrońców, zastąpionego potem murowanymi machikułami, czyli nadwieszonymi balkonami wspartymi na kroksztynach (= wydatnych elementach osadzonych na ścianie), w których znajdowały się otwory strzelnicze zarówno w murze jak i podłodze, aby wroga stojącego pod spodem oblać np. gorącą smołą. dodatkowym środkiem obronnym machikuł były blanki (= krenelaż), zwieńczenie w układzie zębów i wrębów, w którego prześwitach dyżurowali łucznicy, w każdej chwili mogący się schować za wystającymi elementami krenelażu. innym nadwieszanym elementem ułatwiającym obronę był wykusz, z którego również można było zaskoczyć wroga odstrzałem z góry. 

gdy jednak atak na wroga nie udał się i część wojsk dostałaby się do bram, przewidziane było uniemożliwienie łatwego dostania się na drugą stronę murów. dostęp do fortyfikacji był ograniczony przez most zwodzony rozwieszany nad fosą i składany. sama brama była dodatkowo zabezpieczona - broną (opadającą kratą) lub organami (ruchomymi ostro zakończonym elementami). 

w okresie nowożytnym usprawniono system obronny; to wtedy zaczęto budować basteje i bastiony, które usprawniły obronę i ograniczyły zasięg tzw. martwego pola (= obszaru niewidocznego, którego nie można było bronić). aby całkowicie wyeliminować martwe pole potrzebne było umieszczanie bastionów w odpowiednich odległościach. w okresie budowania twierdz klasycznych stosowano piatta forma - stawiania kilku bastionów na długości kurtyny.

usprawnienie obrony wiązało się z nowymi rozwiązaniami; m.in. dodaniem wałka kordonowego, dodatkowo utrudniającego oblegającym wdarcie się na mury, a także chodniki minowe, podwaliny, kawaliery (= wieżyczki strażnicze umieszczone na narożniku bastionu, niekiedy na kurtynie).

pojawiły się także nowe rozwiązania w prowadzeniu muru obronnego:

• redan – odkryty od tyłu element o dwóch czołach stykających się pod kątem 60-120°, którego czoła wykonane były w postaci wałów osłoniętych fosą. budowano je czasem także jako budowle samodzielne.
• rawelin - dwuramiennik, element na planie trójkąta, odkryty od tyłu, wznoszony przed linią obronną twierdz dla osłony kurtyn, wsparcia bastionów, osłony komunikacji pomiędzy poszczególnymi elementami fortyfikacji lub zamaskowania rozmieszczenia kojców.

a co w czasie pokoju?

oczywiście pamiętajmy, że obronna funkcja powyższych budowli wynikała z ewentualnego zagrożenia, ale przecież mieszkańcy twierdz na co dzień musieli dysponować praktyczną i wygodną architekturą. wiadomym jest, że zanim zaczęto budować pałace, zamek był zwykłym miejscem zamieszkania, stąd w czasie pokoju elementy takie jak wieża (np. donżon) czy baszta alkierzowa albo wykusz były czyjąś sypialnią. zaś gdanisko (dansker) służące czasem jako dodatkowa wieża, było na co dzień zamkowym wychodkiem.

architektura obronna z czasem paradoksalnie stała się wzorem dla architektury rezydencjonalnej, wielu możnych budowało sobie pałace o charakterze fortyfikacyjnym. założenie palazzo in fortezza łączyło w sobie rezydencję mieszkalną z cechami obronnymi, był to pałac otoczony umocnieniami typu bastejowego czy bastionowego, bardzo oszczędny, z pałacem i fosą. innym renesansowym docenieniem architektury obronnej był fakt planowania miast idealnych jako miast fortyfikacyjnych (np. zamość).