renesansowy gdańsk

gdańsk należał do najszybciej rozwijających się miast rzeczpospolitej w XVI wieku. w trzeciej tercji tego stulecia był już największym miastem rzeczpospolitej; jego rozwojowi i rozbudowie służyła dobra sytuacja polityczna i ekonomiczna, otwarty handel zagraniczny (np. z holandią) i bogacenie się mieszczaństwa. unowocześniając od połowy XVI wieku fortyfikacje, sypano przy murach miejskich szerokie wały ziemne, zasypując bramy miejskie, przez co konieczne stało się ukształtowanie nowych. te czynniki wpłynęły na liczne realizacje urbanistyczne i rozbudowę niektórych budowli, wszystkie prace miały jednak charakter świecki i łączyły się ze środowiskiem mieszczaństwa, bowiem nowe budowle miały przede wszystkim służyć gdańszczanom, w tamtym czasie w większości o wyznaniu protestanckim. 

przebudowa struktury średniowiecznej w przypadku gdańska nie miała tak wiele wspólnego z renesansem toskańskim, daleka była nawet od wzorców włoskich, gdyż - ze względu na położenie geograficzne i stosunki handlowe z państwami północy - lepiej docierały tutaj rozwiązania niderlandzkie. szybko wraz z towarami z północy wpływały do portu gdańskiego statki z materiałami i budowniczymi wytyczającymi nowy styl w architekturze polskiej - manieryzm północny.

hans kromer

najwcześniejszą większą realizacją jest budowa zielonej bramy jako gdańskiej rezydencji królewskiej. jest to dzieło budowniczego z drezna, hansa kromera. budowla ta ma w sobie cechy italianizującego renesansu: podział ścian pilastrami klasycznych porządków i umiar w stosowaniu dekoracji, jednakże w ogólnym swoim wyrazie przypomina bardzo amsterdamskie budowle, co nie pojawiło się znikąd - zanim budową zajął się hans kromer, pracą nad bramą zajmował się architekt "importowany" z niderlandów - regnier z amsterdamu. z niderlandów przyszły wzory łączenia ceglanych, nietynkowanych ścian z kamiennymi obramieniami otworów i pasami podziałów oraz okuciowy ornament elewacji i szczytów, a także tendencja do gęstego przepruwania ścian oknami. do budowy bramy wykorzystano niespotykane dotąd w gdańskim budownictwie cegły o małych rozmiarach, nazwane holenderskimi z uwagi na to że zostały sprowadzone jako balast w ładowniach statków z amsterdamu.

Hans Kramer, Brama Zielona, 1565-1568, Gdańsk

choć brama zielona została zaprojektowana dla królów polskich, nigdy ich nie gościła. jednakże od tej nazwy trakt, który zamyka brama, nazwano osią królewską, wzdłuż której koncentrowało się nowe budownictwo gdańska. tą główną ulicę miasta - ulicę długą - otwiera brama wyżynna. zaprojektowana przez kramera, podobnie jak brama zielona, ma ona cechy włoskie, jednak przefiltrowane przez wzory niderlandzkie. brama ma kształt architektoniczny oparty na schemacie łuku triumfalnego, pokryta jest piękną rustyką w niższej części bramy zwieńczoną attyką. od strony wjazdu do miasta brama ozdobiona jest herlandyczną dekoracją rzeźbiarską autorstwa willema van den blocke. 

Hans Kramer, Brama Wyżynna, 1586-1588, Gdańsk

antoni van opbergen

znakiem ostatecznego opanowania gdańska przez sztukę nowego systemu stylowego stał się wzniesiony pod koniec wieku ratusz starego miasta, dzieło flamanda antoniego van opbergena. prosty blok piętrowego budynku stoi na prawie kwadratowym planie, nakryty dwoma równoległymi dachami. nad pomocniczymi i mieszkalnymi pomieszczeniami przyziemia dominuje piętro z dużymi oknami. jego trakt przedni wypełnia na całą szerokość frontu wielka sala; tylny zajmują izby władz miasta. budynek został ukształtowany konsekwentnie w formach północnego manieryzmu, nie naśladując przy tym żadnej budowli niderlandzkiej. na jego koncepcję wpłynęła raczej miejscowa, gdańska tradycja: proporcje i schemat kompozycyjny fasady - z wejściem i wieżą na osi oraz wieżyczkami na narożach - zdaje się nawiązywać do ratusza głównego miasta.

Antoni van Opbergen, Ratusz Starego Miasta, 1587-1595, Gdańsk

jedną z najbardziej reprezentacyjnych budowli gdańska z okresu późnego renesansu jest wielki arsenał. przyziemie prostokątnego w planie budynku zajmuje wielka sala piętnastosłupowa, przeznaczona niegdyś na działa i pociski, piętro podzielone jest na mniejsze pomieszczenia, dawniej do przechowywania broni lżejszej. od użytkowego wnętrza różni się wygląd zewnętrzny budowli; dwie wieże, szczyty niderlandzkie z ornamentem okuciowym i "ceglana polichromia" elewacji podkreślają inspirację najlepszymi budowlami niderlandzkimi. fasada zbrojowni od strony targu węglowego przypomina kamienice holenderskie, gdyż wygląda jak zestawienie czterech kamienic z osobnymi równoległymi dachami dwuspadowymi, mimo że nie odpowiada do układowi wewnętrznemu. ta fasada jest także pozbawiona zbędnej dekoracji.

Antoni van Opbergen, Wielka Zbrojownia, 1602-1605, Gdańsk

willem van den blocke

ten artysta pochodzenia flamandzkiego przybył do gdańska w 1584 roku dzięki rekomendancji króla stefana batorego. jego wkład w architekturę manierystyczną miasta jest nieoceniony; wraz z synami abrahamem i izaakiem stworzył charakterystyczny styl dzieł miasta w tym okresie. zajmował się przede wszystkim realizacjami rzeźbiarskimi; jego autorstwa są dekoracje rzeźbiarskie bramy wyżynnej: dwa anioły podtrzymujące koronę flankują kartusz z orłem, zaś po bokach kartuszy z herbami prus i gdańska umieszczone są jednorożce albo lwy.

Willem van den Blocke, Brama Wyżynna, 1586-1588, Gdańsk

willem van den blocke jest jedynym artystą końca XVI wieku, który w rzeźbie sepulkralnej może równać się - talentem i uznaniem - z santim guccim. nagrobek małżeństwa brandesów dokonał przełomu w sztuce sepulkralnej gdańska. po okresie epitafiów malowanych i snycerskich był pierwszym pomnikiem z importowanego kamienia, a zarazem dziełem tak bogatym rzeźbiarsko i wybitnym artystycznie. epitafium burmistrza gdańska johanna brandesa i jego żony doroty zostało wykonane z białego i czarnego marmuru jako konstrukcja zawieszona na ścianie. jest uznawany za dzieło willema van den blocke i łączy cechy dwóch typów pomnika sepulkralnego: epitafium inskrypcyjnego i nagrobka z portretami w popiersiu. architektoniczna rama tablicy składa się z cokołu z herbem burmistrza i belkowania wspartego na kolumnach jońskich i kariatydach, symbolizujących wiarę i nadzieję. 

Willem van den Blocke, Nagrobek Johanna i Doroty Brandesów,
kościół NMP, Gdańsk, 1586

choć blocke osiadł daleko od stolicy rzeczpospolitej, otrzymał zlecenia od dwóch królów; stefan batory zlecił mu wykonanie nagrobka dla swojego brata, a także bratanków do kościoła parafialnego w barczewie. podwójny nagrobek jest na tyle oryginalny, że postaci nie są ułożone - jak w tradycyjnym pomniku piętrowym - w takich samych pozach, lecz zmarli ukazani są w innych pozycjach: baltazar batory przedstawiony został w postaci leżącej, zaś jego brat, andrzej, biskup warmiński, klęczy we wnęce powyżej. zygmunt III waza zaś zamówił u willema van den blocke nagrobek dla swego ojca, jana III szwedzkiego. w ślad za tymi zleceniami napływały do warsztatu van den blocke zamówienia od magnatów, hierarchów kościoła oraz bogatych mieszczan.

Willem van den Blocke, Nagrobek Andrzeja i Baltazara Batorych, 

1598, kościół franciszkanów, Barczewo

inną realizacją flamanda jest  nagrobek piotra tarnowskiego. dzięki kompozycji silnie podkreślającej realistyczną postać człowieka oderwaną od dekoracyjnego tła, nagrobek ten zajmuje miejsce w rzeźbie sepulkralnej I ćwierci XVII wieku zarówno wśród koncepcji reprezentujących niderlandzką orientację, jak i nawiązujących do lokalnych tradycji polskiej plastyki renesansowej. tło nagrobka łączy się integralnie z wysuniętym do przodu sarkofagiem, jedynie nowy cokół wyłamuje się z całości. zmarły leży na sarkofagu wysuniętym przed tło; pełnoplastyczna postać rycerza powtarza tradycyjny układ śpiącej postaci wspartej na dłoni.

Willem van den Blocke, Nagrobek Piotra Tarnowskiego, 1603-1604, katedra w Łowiczu

[fundacja: Jan Tarnowski]

abraham van den blocke

syn willema, abraham van den blocke, uczył się w warsztacie ojca i pomagał mu w licznych realizacjach, tak jak na przykład przy pracy nad nagrobkiem batorych. tak jak ojciec zajmował się też rzeźbą architektoniczną; jego autorstwa jest wystrój rzeźbiarski gdańskiego arsenału oraz złotej kamienicy. abraham realizował się także jako architekt. jest autorem trzej bramy na osi królewskiej - złotej bramy. jednoprzelotowa brama ma wyraźną formę łuku triumfalnego. interesująca jest także dekoracja elewacji. bezpośrednio na murze leży pierwsza elewacja, niderlandzka, bezporządkowa, składająca się z dużych, gładkich ciosów kamienia, której ożywienie stanowią duże kaboszony. do tej dekoracji dostawiona jest druga, zupełnie autonomiczna, włoska i klasyczna w swej genezie ramowa kratownica pełnych kolumn jońskich i korynckich, gzymsów i figur stojących na impostach.

Abraham van den Blocke, Złota Brama, 1612, Gdańsk

drugim dziełem architektonicznym abrahama jest fasada dworu artusa. to średniowieczne miejsce spotkań patrycjatu (na wzór rycerzy króla artura) straciło pierwotną siedzibę i w XV wieku została wybudowana nowa, którą abraham van den blocke przebudował w pierwszej połowie XVII wieku. fasada jest jednak dowodem na zachowanie średniowiecznego charakteru budowli - szczególnie ze względu na wysokie okna zamknięte ostrym łukiem i odchodzącą od nich rustykę. pomiędzy oknami, na konsolach stoją antyczni bohaterowie - wzór rycestwa, zaś reprezentacyjny portal jest bardzo manierystyczny w formie, choć posiada pewne cechy włoskie. wnętrze dworu artusa zasługuje na uwagę na rozmiary głównej sali, której gotycki wygląd został zachowany. ściany sali są pokryte boazerią i fryzami o tematyce mitologicznej, bogato zdobionymi meblami oraz wielkoformatowymi obrazami z reliefową dekoracją snycerską (dzisiaj rekonstruowane). dzieła malarskie są dziełem hansa vredemana de vries oraz antona möllera.

Abraham van den Blocke, Dwór Artusa (fasada), 1616-1617, Gdańsk

Dwór Artusa, wnętrze, Gdańsk

podobnie jak jego ojciec, abraham van den blocke jest także propagatorem typu nagrobka z postacią klęczącą. nagrobek bahrów z gdańskiego kościoła najświętszej marii panny jest o tyle interesujący, że pomnik jest wolnostojący, a nie tak jak dotychczasowe, przylegające do ściany. nagrobek bahrów wzniesiono na niskim murze, obiekt przeznaczony jest do oglądu od frontu. na podwójnym cokole stoi węższa tumba zwieńczona szerokim, występującym gzymsem profilowanym wspartym na narożnikach wolno stojącymi kolumienkami. powyżej na płaskiej płycie pomiędzy obeliskami wyznaczającymi narożniki płyty klęczy w pozie adoracji postaci simona bahra, nobilitowanego mieszczanina gdańskiego i jego żony judith zwróconych twarzami do siebie.

Abraham van den Blocke, Nagrobek Simona i Judith Bahrów, 1614-1620, kościół NMP, Gdańsk

izaak van den blocke

wielka sala rady nowego ratusza miejskiegpo, nie odbiegająca dziś zasadniczo od wyglądu, który zawdzięcza swoim twórcom: hansowi vredemanowi de vries (obrazy), willemowi van der meer (kominek), simona herle (snycerka) oraz izaakowi van den blocke. cokół ścian tworzą obiegające salę ławy z ławkami, z przodu wykładane intarsją o motywach goemetrycznych. następna strefa to obicie z wzorzystej tkaniny do połowy wysokości ścian, wyznaczonej fryzem ze scenami figuralnymi. alegoryczne obrazy w górnej części ścian, wskazując etyczne podstawy łady społecznego, były też dla obradujących rajców przestrogą i przypomnieniem ich powinności. występujące w obrazach alegorie cnót i przymiotów moralnych zostały dobrane w sposób niezależny od tradycyjnego kanonu cnót teologicznych i kardynalnych. dziełem izaaka van den blocke jest umieszczona pośrodku stropu apoteoza gdańska, idealnego miasta-republiki. panorama miasta umieszczona jest na łuku triumfalnym (łudząco przypominającym złotą bramę), pod nim zaś namalowano życie codzienne polski - wisła spina bowiem krajobraz rzeczpospolitej od morza do tatr. wywyższenie gdańska pośród innych miast polskich nie zostało podkreślone jedynie przez łuk triumfalny, ale także wyłaniającą się z chmur manus dei - która chwyta wieżę ratusza - jako symbol poparcia dla władzy świeckiej, którą mógł szczycić się gdańsk.

Izaak van den Blocke, Apoteoza Gdańska, 1608, Ratusz, Gdańsk