stworzone w drugiej fazie czasów zygmuntowskich oryginalne rozwiązania niektórych typowych przedsięwzięć w dziedzinie architektury, rzeźby i malarstwa, okazały się wkrótce wzorcami powtarzanymi przez dziesięciolecia. co ciekawe, realizacje sakralne zeszły na drugi plan, choć kościoły i wnętrza renesansowe powstawały wciąż na terenach rzeczpospolitej, znacznie częściej zlecano architektom budowę całych założeń miejskich czy instytucji publicznych. dobra koniunktura gospodarcza miast stworzyła warunki dla gruntownego przeobrażania ich średniowiecznej zabudowy, co doprowadziło do intensywnego ruchu budowlanego w miastach. powstawały pałace i kamienice patrycjuszowskie, domy, ratusze, sukiennice i tym podobne.
pałace i zamki prywatne
drugi budowniczy zamku na wawelu, benedykt z sandomierza wybudował dla króla zygmunta I zamek w piotrkowie (dzisiaj trybunalskim). jest to budowla w stylu późnogotyckiej wieży mieszkalnej, na planie prostokąta z wysokim przyziemiem, parterem i dwoma piętrami. pomimo wyglądu budowli, nie miała ona ściśle charakteru obronnego, ze względu na reprezentacyjną elewację i wnętrza pełniła raczej funkcję pałacu i prywatnej siedziby króla, którą odziedziczył po nim syn zygmunt august. wybór wieży jako typu budowli pod rezydencję króla w mieście sejmowym nie był przypadkowy. wieża od średniowiecza pełniła ważną funkcję ideową; zważywszy na fakt, że w wielu średniowiecznych miastach trzeba było mieć pozwolenie na budowę wieży, była to ważna część architektury, kojarzona z zamkiem, a więc podkreślająca znaczenie jej właściciela. w zamku królewskim pojawiło się wyjątkowe rozwiązanie komunikacyjne – wbudowana, sklepiona klatka schodowa, związana z reprezentacyjnym programem, nadająca wież charakter nowożytny.
Benedykt z Sandomierza, Zamek Królewski, Piotrków, 1511-1518
zygmunt august na wzór swojego ojca miał wielkie ambicje artystyczne, choć nie udało mu się stworzyć dzieł tak znaczących, jak realizacje czasów ojca. nie udało mu się chociażby dokończyć jego rezydencji w niepołominach, której budowy podjął się murator tomasz grzymała oraz mistrz wincenty i piotr mezzo. nie znany jest jednak projektant ani twórca całego założenia, choć z pewnością pochodził z krakowa i znał krakowskie realizacje (arkada bramy wjazdowej przypomina niektóre obramienia wawelskie). rezydencja rozplanowana jest w sposób nowatorski - na planie kwadratu z czterema skrzydłami wokół krużgankowego dziedzińca.
do innych wczesnorenesansowych rezydencji należy willa decjusza na woli justowskiej w krakowie postawione bądź przez spółkę gianotis/cini/filip z fiesole bądź jana marię padovano dla justusa decjusza, patrycjusza krakowskiego i sekretarza królewskiego. w niezmnienionej do dzisiaj fasadzie możnba odczytać pięcioosiowe założenie z loggią arkadową dolnej i środkowej kondygnacji, umieszczoną między narożnymi ryzalitami. osią ściśle symetrycznego planu jest sień na przestrzał, dawniej z bramą wjazdową (dziś nieistniejącą) pod loggią. nie wiadomo, jak willa była nakryta. może ścianą attyki kryjącą dach pogrążony, jak w innych willach krakowa późniejszego okresu.
Willa Decjusza, 1534-1538, Kraków [fundacja: Justus Decjusz]
również inny artysta wywodzący się z warsztatu berrecciego zajmował się architekturą. santi gucci jest autorem zamku w baranaowie sandomierskim wybudowanym dla wojewody brzesko-kujawskiego, andrzeja leszczyńskiego. gucci nie miał pełnej swobody projektowania, musiał do nowej budowli włączyć wzniesiony kilkanaście lat wcześniej dwór, który został wtopiony w skrzydło zachodnie nowego założenia. zamek od zewnątrz ma cylindryczne wieże alkierzowe (z XIX-wiecznymi hełmami) w narożnikach i sprawia wrażenie regularnej bryły na planie prostokąta i sugeruje układ czterech jednopiętrowych skrzydeł otaczających dziedziniec, jednak składa się z trzech skrzydeł, a od południa zamknięty jest murem parawanowym. ów mur stanowi fasadę pozbawioną artykulacji czy ozdób, jedynie z dekoracją sgraffitową pod gzymsem i wysoką attyką z fryzem. w fasadzie znajduje się centralny ryzalit z manierystyczną bramą wjazdową; portal został wykonany z czerwonego kamienia wąchockiego. szeroko rozsiadły, działa masą spiętrzonych i wysuniętych przed lico ściany ciosów, ciężki jest także przez swe proporcje zbliżone do kwadratu. ten ciężki portal został jednak "wyważony" przez delikatne ozdoby: rozetki, koliste guzy, wywinięte liście z guzami przypominającymi ich zapięcia (rozwiązania typowe dla gucciego).
dziedziniec zamku w baranowie jest niezwykły, nie tylko dlatego, że stanowi po wawelskim największe w polsce XVI-wieczne założenie tego typu, i zachowany jest w niemal nienaruszonym stanie. ma plan prostokąta o proporcjach podwójnego kwadratu. arkady obu kondygnacji krużganków wspierają się na kolumnach jońskich i obiegają trzy boki podwórca; jedynie skrzydło północne jest ich pozbawione. najpiękniejsza część krużganków znajduje się na tyłach parawanowego muru - są to dwubiegowe schody o bardzo zrównoważonej i zrytmizowanej artykulacji.
Santi Gucci, Zamek w Baranowie Sandomierskim, 1590-1606 [fundacja: Andrzej Leszczyński]
ten sam architekt wybudował również dla biskupa piotra myszkowskiego pałac zwany mirów w książu wielkim. pałac został wkomponowany w regularne, symetryczne założenie przestrzenne. na niewielkim wzniesieniu utworzono platformę, którą wzmacniają mury oporowe, zakreślające kwadratowy plac. w zachodnich narożach stanęły małe bastiony, przy wschodnich dwa pawilony: kaplica i biblioteka. we wschodniej części wznosi się wolno stojący pałac. prosty blok pałacu wyrasta z planu wydłużonego prostokąta. pierwsze reprezentacyjne piętro nie różni się od drugiego, z apartamentami mieszkalnymi. pomieszczenia zestawiono amfiladowo w dwa trakty, a ich układ cechuje rygorystyczna regularność i symetria, ponieważ na głównej osi znajdują się dwie największe sale pałacu, zaś dodatkowo osie zaakcentowane są w bryle poprzez ryzality. znajdujący się w górnej części jednego z nich neogotycki krenelaż jest właściwie jedyną przebudową pałacu, który pozostał do dziś w znacznie pierwotnym kształcie.
oryginalnym składnikiem mirowskiego założenia są, znajdujące się w osobnych budynkach, flankujące fasadę jednakowe pawilony kaplicy i biblioteki, typowe aneksy książęcych i wielkopańskich rezydencji czasów odrodzenia. arkadowe portyki pawilonów osłaniają wejścia do małych, węższych od podcienia, zamkniętych trójbocznie wnętrz. front pawilonu wykreślił architekt linią, która ostro odcina wykrój arkad od zacienionej ściany i zarys szczytu na tle nieba. te dwa człony - arkady i szczyt - są sobie na sposób manierystyczny przeciwstawione; część dolna została skonstruowana wedle zasad klasycznego porządku, szczyt zaś jest fantazyjny, kontur o falistej linii zamyka płaszczyznę pustą i pozbawioną podziałów.
Santi Gucci, Pałac Mirów w Książu Wielkim, 1585-1595
Pawilon Kaplicy [fundacja: Piotr Myszkowski]
siedziby budowała sobie nie tylko magnateria, ale także średnia szlachta, czego przykładem może być dwór gładyszów w szymbarku. należy od do wielu, często fragmentarycznie zachowanych, dworów murowanych, które przedstawiają dużą rozmaitość rozwiązań. wyjątkowy kształt dworu w szymbarku - czworobocznej bryły z narożnymi alkierzami - pozostaje jednostkowym takim przykładem na ziemiach polskich. bryła nadająca sylwetę warowni, naśladuje niejako kasztel włoski (ma genezę włoską, choć wykonujący go polscy murarze niekoniecznie musieli nawiązywać do renesansowych wilii bezpośrednio), choć siedziba gładyszów tylko częściowo pełniła funkcje obronne, a niektóre elementy, np. kroksztyny, miały wyłącznie dekoracyjny charakter. dwór miał typowy dla ówczesnych dworów szlacheckich program funkcji i rozkład przestrzenny: na potrzeby mieszkalne i gospodarcze przeznaczony był parter, reprezentacji służyły dwa główne pomieszczenia piętra: sień i wielka sala.
Dwór Gładyszów w Szymbarku, 1550 [fundacja: Paweł Gładysz]
nadal też rozbudowywano rynek, czyli część miasta służącą ludowi. najwspanialszą realizacją pozostają sukiennice przebudowane w 1560 roku po pożarze średniowiecznej hali. budynek został podwyższony, na parterze założono sklepienia, od zewnątrz dach pogrążony zasłoniła ściana attyki, biegnącej nieprzerwanie wokół hali. to zwieńczenie stanowi pierwszy przykład "polskiej" attyki - składającej się z wyodrębnionej podstawy w postaci wysokiego fryzu rozczłonkowanego płytkimi wnękami arkadowymi oraz z grzebienia tworzonego z łączonych w pary esowic na przemian z osadzonymi na postumentach maszkaronami (w sukiennicach projektu santi gucciego). przy krótszych bokach, nad wjazdem do wnętrza, stanęły schody na piętro zaprojektowane przez jana marię padovano. jemu też przypisuje się przebudowę całego założenia.
Jan Maria Padovano, Sukiennice, południowa elewacja, attyka, 1556-1560, Kraków
innym typem budowli rozpowszechnionym w renesansie był ratusz. powstawały realizacje oparte na przebudowach średniowiecznych ratuszy, jak w przypadku ratusza w tarnowie, który jest jednym z najstarszych polskich ratuszów renesansowych, wielokrotnie naśladowanym. średniowieczną budowlę wydłużono ku zachodowi, podwyższono średniowieczną wieżę i włączono ją do korpusu głównego. zwieńczenie budynku udekorowano attyką, która stanowi kopię attyki sukiennic krakowskich. nie tylko attyka, ale również portal wejściowy zdradzają rękę jakiegoś krakowskiego mistrza. portal ten prezentuje najbogatszą wersję portalu późnorenesansowego o kształcie edikuli, z boków ujętej pilastrami i półkolumnami, z trójkątnym przyczółkiem na konsolach.
Ratusz, 1560-1575, Tarnów
jednak najstarszym ratuszem renesansowym w polsce jest ratusz poznański, bardzo nietypowy na tle innych budowli tego typu, stąd też może rzadziej naśladowany. z pozostałymi realizacjami łączy go attyka, ale też nietypowa, bo z elementami sgraffita (nota bene pierwszymi notowanymi na terenie polskim tego typu dekoracjami). architektem budowli jest pochodzący z lugano giovanni baptysta quadro, który zachowując trzon gotyckiego ratusza z czworoboczną wieżą, przedłużył go na zachód, podwyższając o drugie piętro z pasem attyki, a od wschodu dostawił fasadę z trójkondygnacyjną loggią arkadową. trzy wieżyczki w murze attyki to symbol miasta (obrazowy znak murów miejskich)
Giovanni Baptysta Quadro, Ratusz, Poznań 1550-1560
nieco późniejszym przykładem ratusza miejskiego w drugiej połowie XVI wieku jest ratusz w chełmnie, postawiony na miejscu jego średniowiecznego poprzednika. obecny wygląd to także efekt przebudowy XIX-wiecznej, kiedy dach pogrążony zastąpiono płaskim, a na poddaszu urządzono drugie piętro, przebijając okna we fryzie attyki. niewielka budowla na planie prostokąta, z wieżą wtopioną pośrodku w bryłę budynku, zachowała dość dobrze elewacje, które od pierwotnych różnią się brakiem sgraffitowego boniowania oraz zmienionym przez okna fryzem attyki. to, co dominuje w budowli, to właśnie wysoka ściana attykowa, skłon w kierunku typowych pałaców miejskich w polsce. skłon, gdyż ratusz w chełmnie ma już cechy manierystyczne - fantazyjnie przekształca i zestawia klasyczne motywy architektury dla uzyskania efektu dekoracyjności. kolumny fryzu na przykład dźwigają raczej gzyms wieńczący niż wątłe belkowanie, które zresztą dodatkowo wieńczą pary esownic podpierające cokół attyki. nie potwierdzone zostało autorstwo tego dzieła, raczej nie jest to giovanni baptysta quadro.
Ratusz, Chełmno, 1567-1572
założenia miast idealnych
interesującą realizacją późnego renesansu jest urbanistyka zamościa, miasta idealnego zaprojektowanego przez bernardo morando. znajdujący się dokładnie w środku miasta rynek wielki został otoczony zwartą zabudową murowanych domów jednopiętrowych, należących do bogatych kupców oraz innych znaczniejszych obywateli. zgodnie z projektem moranda kamienice rynkowe tworzyły zespół jednorodny, o wyrównanej wysokości i regularnej artykulacji. w każdej pierzei stanęło osiem domów, z podcieniami arkadowo-filarowymi i attykami od frontu.
istotnym elementem nowego miasta miała był pałac jana zamoyskiego, obecnie bardzo mocno przebudowany, przez co zatracił swą renesansową formę. był on jednak sprzężony z kompleksem zabudowy mieszczańskiej, przez co stanowił dominantę założenia urbanistycznego wyznaczając oś kompozycyjną miasta.
Bernardo Morando, Rynek Wielki w Zamościu [fundator: Jan Zamojski]
w rzeczpospolitej drugiej połowy XVI wieku powstało wiele urbanistycznych realizacji, choć żadna tak spektakularna jak zamość. na podobieństwo jana zamojskiego, stanisław żółkiewski wzniósł żółkiew, jednak ani kształt przestrzenny, ani zespół pałacowy nie kopiowały dzieł moranda. pałac żółkiewskiego powtarza pomysł pałacu jego współtowarzysza broni, jednak nie wyznacza osi miasta, jedynie wchodzi na jego plac. główne budowle żółkwi powielały niektóre elementy zamojskiej architektury, np. w pałacu - zblokowany typ bryły, dwutraktowy układ wnętrz i paradne schody przy fasadzie. pałąc ten zmieniał właścicieli, od drugiej połowy XVII wszedł w posiadanie jana sobieskiego, który przekształcił go w rezydencję królewską.
Paweł Szczęśliwy, Pałac w Żółkwi, 1600 [fundacja: Stanisław Żółkiewski]
książę michał radziwiłł "sierotka" nastomiast na siedzibę swojego rodu wybrał nieśwież. według projektu jana marii bernardoniego miał powstać rynek z ratuszem, sieć ulic, obszerne place pod kościół z kolegium jezuitów oraz zespoły klasztorne bernardynów i bernardynek. nieśwież, podobnie jak zamość, miał także fortyfikację bastionową (której, podobnie jak budynków, nie da się oglądać w pierwotnej formie ze względu na późniejsze nawarstwienia). istotnym elementem założenia nieświeskiego była natomiast rezydencja fundatora, nota bene wzniesiona poza miastem. pałac, w typie palazzo in fortezza, o kwadratowym rzucie i wieżami w narożnikach, nie zachował się w pierwotnej formie do dziś.
Jan Maria Bernardoni, Zamek w Nieświeżu, 1604 [fundacja: Michał Radziwiłł "Sierotka"]
krasiczyn zyskał swoją nazwę od rodu krasickich, którzy weszli w posiadanie wsi w XVI wieku. główną budowlą późnorenesansową jest zamek wybudowany dla marcina krasickiego, kasztelana lwowskiego i starosty przemyskiego. ze starszej budowli o założeniu obronnym architekt utrzymał czworobok murów wokół dziedzińca, z cylindrycznymi bastejami na narożach, a przez ich przekształcenie i uzupełnienie zmienił surową warownię w rezydencję pałacową. przetrwał prawie niezmieniony kształt założenia, a także zewnętrzne formy architektury. dwa boki czworoboku tworzyły skrzydła mieszkalne, dwa dalsze pozostały ścianami kurtynowymi, pozbawionymi jednak otworów strzelniczych. bramę wjazdową na osi kurtyny zachodniej akcentował budynek przedbramia z czworoboczną wieżą zegarową. od strony dziedzińca skrzydła i ściany parawanowe wiązał parterowy krużganek na ceglanych kolumnach oraz gzyms lunetowy. mury parawanowe, skrzydło wschodnie i przedbramie miały korony attyk różnych kształtów.
Galeazzo Appianini, Zamek w Krasiczynie, 1598-1620 [fundacja: Marcin Krasicki]
cechy wczesnej architektury renesansowej w polsce
- nowy typ dworku szlacheckiego
- galerie arkadkowe
- loggie
- polska attyka
- palazzo in fortezza
- miasta idealne
