santi gucci

w ostatniej tercji XVI wieku rzeźba na terenach rzeczpospolitej jest wciąż tak naprawdę zdominowana przez rzeźbę sepulkralną. ze względu na wzrastającą popularność zamówień na renesansowe nagrobki, powstawało ich bardzo wiele, powtarzając formy berrecciowskie, ale nie zawsze były to dzieła tak wybitne jak ich pierwowzory. w morzu zamówień wybiła się twórczość jednego artysty, który zasłynął z zamówień dla dworu królewskiego i usankcjonował nurt manierystyczny w rzeźbie polskiej.

santi gucci, z pochodzenia florentczyk, pojawia się w krakowie w latach 50. XVI wieku i tu najpierw działa. pierwszym dziełem wykonanym dla dworu królewskiego była figura zygmunta augusta do kaplicy zygmuntowskiej. było to jednak zlecenie ograniczone testamentem króla, który zapragnął figury wzorowanej na rzeźbie ojca, a także gotowym już modelem jana marii padovano oraz wnęką w kaplicy, do której miał rzeźbiarz dopasować rzeźbę po podniesieniu sarkofagu zygmunta I, co stworzyło nagrobek piętrowy. dopiero nagrobek dla anny jagiellonki był okazją do pokazania swoich możliwości i pomysłów; stworzył bowiem wariant nagrobka z płaskorzeźbioną figurą leżącą, rezygnując (podobnie jak w przypadku nagrobka stefana batorego) z trójwymiarowego wizerunku zmarłego.

Santi Gucci, Nagrobek Zygmunta II Augusta, 1574-1575, Wawel
[fundacja: Anna Jagiellonka]

anna jagiellonka nie zapomniała jednak i o nagrobku dla siebie; zamówiła sobie u gucciego płytę do tej samej kaplicy, w której leżał już jej ojciec i brat. płytę z płaskorzeźbionym wizerunkiem królowej w całej postaci wstawiono, nieco ukośnie, na miejsce usuniętego przedpiersia ławy tronowej. taki kompromis między ułożeniem postaci na wznak i jak frontalnym ujęciem narusza stabilność figury, dając niepokojące wrażenie jej osuwania się lub zawieszenia w powietrzu. z braku miejsca nagrobek pozbawiony został stosownego obramienia; anna jagiellonka leży tuż nad posadzką, na niskim cokole z napisem i dwoma postumentami. jej  gucci zredukował wizerunek niemal do dwóch wymiarów i spłycił przestrzeń kompozycji, aby wymyślnie układy figur skonstruować wyrazistą linią. twarz jest idealizowanym portretem.

Santi Gucci, Nagrobek Anny Jagiellonki, 1583-1584, Wawel
[fundacja: sama zmarła]

nagrobek stefana batorego umieszczony został w gotyckiej kaplicy mariackiej, odnowionej i adaptowanej na królewskie mauzoleum przez gucciego. zamówienie na nagrobek męża złożyła u ulubionego rzeźbiarza anna jagiellonka. obramienie z białego piaskowca pińczowskiego inkrustują płyty węgierskiego czerwonego marmuru, z którego wykuto także figurę króla, alabaster zaś posłużył do wykonania szczegółów, np. w herbach. król został przedstawiono portretowo, mimo zamkniętych oczu wyobrażony został jako osoba żyjąca - unosi tors i podnosi jedną z nóg (tak jak zygmunt I stary, jakby się podnosił ze snu). w przyciasnej wnęce towarzyszą królowi dwie personifikacje: roztropności i męstwa. program atrybutów i ornamentów odnosi się, tak jak jedna z personifikacji, do sukcesów militarnych króla i jego zwycięstwa w wojnie moskiewskiej. stojąca na wysokim, dwupoziomowym cokole kolumnowa arkada, w której znajduje się nagrobek, została upodobniona do obudowy pomników królewskich z kaplicy zygmuntowskiej.

Santi Gucci, Nagrobek Stefana Batorego, 1594-1595, Wawel
[fundacja: Anna Jagiellonka]

w połowie lat 60. santi gucci przeprowadzana się jednak na  tereny kieleczcyzny (pińczów, janowiec). to bardzo ważne posunięcie; artysta przeprowadza się ze stolicy, miejsca pewnych zamówień, niejako na peryferia, które jednak zasobne były w materiał i nie trzeba było go sprowadzać. tym samym działalność gucciego, uznanego już artysty, uświetni niejako tereny prowincjonalne. możliwe też, że mecenasi w postaci magnaterii i szlachty mogli mieć nieco inne wymagania niż król, dzięki czemu gucci mógł w pełni rozwinąć swój styl. w janowcu pozostawił po sobie pomnik nagrobny andrzeja i barbary firlejów. odkuty jest w całości z miejscowego kamienia pińczowskiego. postaci zmarłych przedstawione są na charakterystycznych płytach, umieszczonych jedna nad drugą - gucci rozwinie bowiem typ nagrobka piętrowego. 

Santi Gucci, Nagrobek Andrzeja i Barbary Firlejów, Janowiec, 1586-1587

jednym z późniejszych dzieł, bardzo możliwe, że tylko warsztatowym, jest piętrowy nagrobek arnulfa i  jego syna stanisława uchańskich. ze względu na bliskie pokrewieństwo tego nagrobka z nagrobkiem firlejów jest to jednak dzieło przypisywane gucciemu. identyczny zasób motywów ornamentalnych jak w pomniku firlejowskim wzbogacony został o główki dziewczęce w zwieńczeniu, guzy gucciowskie ozdobiły dolne pilastry, a w figurach rycerskich skrzyżowane jeszcze bardziej niż tanecznie nogi kontrastują ze spokojną górną partią tułowia figury zmarłego. 

Santi Gucci?, Nagrobek Arnulfa i Stanisława Uchańskich, przed 1590, Uchanie

santo gucci wykonał także nagrobek dla branickich do ich rodzinnego mauzoleum w niepołominach. figury grzegorza i katarzyny branickich nie zostały przedstawione w postawie leżącej, ale klęczącej. fundatorem nagrobka był jan branicki kasztelan biecki, żarnowski, niepołomicki i krzeczowski, który pragnął w ten sposób uczcić swoich rodziców. na wysokim cokole, podzielonym pilastrami na trzy pola, wznosi się przestrzenna kompozycja arkadowa, której środkowa archiwolta opada na dwie kolumny jońskie, boczne zaś na pilastry. klęczące figury wykonane przez współpracowników gucciego są pierwszymi w polskiej rzeźbie nagrobkowej prawie pełnoplastycznymi figurami klęczącymi.

Santi Gucci, Nagrobek Grzegorza i Katarzyny Branickich, ok. 1600, Niepołomice
[fundator: Jan Branicki]

drugim dziełem warsztatowym jest znajdujący się w drobinie koło płocka pomnik nagrobny wojciecha kryskiego i jego rodziców: pawła i anny. ufundowany został przez brata zmarłego, stanisława, i jest jedynym w swoim rodzaju pomnikiem w polsce, gdyż po raz pierwszy pomyśle pomnika trójosobowego wprowadzono postaci siedzące we wnękach (na wzór projektu grobowca juliusza II michała anioła). wsparty swobodnym ruchem prawej ręki leży młody wojciech kryski na sarkofagu.

Santi Gucci, warsztat?, Nagrobek Pawła, Anny i Wojciecha Kryskich, Drobin, 1572-1578

połączeniem niejako dwóch powyższych pomysłów jest nagrobek wojewody krakowskiego wawrzyńca spytka jordana i jego rodziny.  jest to kolejny zbiorowy nagrobek, w którym upamiętniono parę pokoleń rodziny; we wnęce środkowej przy leżącym wawrzyńcu siedzą frontalnie jego ojciec i dziadek - wszyscy w zbrojach. w dwu parach nisz bocznych mieszczą się z trudem siedzą postacie przedstawicielek rodu jordanów. mieszczą z trudem, ponieważ pomimo znacznych rozmiarów oprawy architektonicznej wszystkim elementom jest w niej za ciasno, zarówno postaciom ludzkim, jak i stłoczonym ornamentom. 

Santi Gucci, Nagrobek Jordanów, kościół Augustianów, Kraków, ok. 1580

innym przykładem dzieła warsztatowego jest późny nagrobek montelupich znajdujący się obecnie w kościele mariackim w krakowie. jest to nagrobek bogatej mieszczańskiej rodziny krakowskiej pochodzenia włoskiego, która zamówiła u gucciego monumentalny kilkukondygnacyjny nagrobek przyścienny. we wnękach znajdują się pojedynczy przedstawiciele rodu ukazani frontalnie, w popiersiach. jest to zapowiedź późniejszego typu nagrobka - zmarli nie leżą, nie klęczą nawet, ale bacznie obserwują rzeczywistość ze swoich wiecznych loży.

Santi Gucci, warsztat, Nagrobek Montelupich, ok. 1600, katedra NMP, Kraków

cechy charakterystyczne
- pionowa płyta z figurą zmarłego w wysokim reliefie
- postaci traktowane płaszczyznowo
- zmarły ukazany w pozycji śpiącego
- poza zmarłego: podparty na na prawej ręce, druga swobodnie opada na biodro, nogi skrzyżowane
- sztuczny, nienaturalny skręt stóp
- wrażenie "osuwania" się postaci z płyty
- guzy gucciowskie
- wprowadzenie nowych typów: postaci siedzących/ klęczących