po upadku cesarstwa bizantyńskiego sztuka bizantyńska zachowała się dzięki terenom wschodnim, kontynuującym ponad 1000-letnią tradycję. duży wpływ ekspansji tureckiej na niszczenie dzieł w samym konstantynopolu (po 1453 roku instambule) sprawił, że punkt ciężkości przeniósł się inne państwa, w tym grecję.
grecka wyspa kreta stała się azylem dla artystów uciekających przed niszczycielską siłą turecką, nie tylko ze względu na uwarunkowania geograficzne, ale też polityczne: była ona podporządkowana republice weneckiej, która w przeciwieństwie do reszty półwyspu apenińskiego po najeździe ostrogotów stanowiła niezależną komunę, silnie związaną z cesarstwem bizantyńskim. sama kreta stała się centrum pisania ikon przez kolejne trzy stulecia (XV, XVI, XVII), wytwarzając styl będący wypadkową sztuki wschodniej i zachodniej.
Matka Boska Nieustającej Pomocy, XIII/XIV wiek, Kreta
przedstawicielom szkoły kreteńskiej, która zawiązała się w tym czasie na wyspie, przypisuje się nowatorstwo nie tylko stylistyczne, ale również związane z podejściem do zawodu artysty. wiąże się to z faktem podpisywania ikon; do drugiej połowy XV wieku ikony były anonimowe, czego wymagały zasady ich pisania - nie było to bowiem dzieło sztuki, ale przecież obiekt kultu, "okno", przez które wierzący może nawiązać kontakt z bogiem. trudno powiedzieć co sprawiło, że artyści kreteńscy zaczęli podpisywać swoje dzieła; najprawdopodobniej miał na to wpływ sukces malarstwa włoskiego trecenta i quatrocenta, świeckiego podejścia do sztuki. chęć podpisania się pod dziełem nie przekreślała jednak sakralności ikony; jednak ich rynek zbytu zmienił się, stąd też zasady mogły nie być restrykcyjnie przestrzegane. głównym zleceniodawcą ikon była bowiem wenecja, ikony malowano zarówno dla ortodoksyjnych monastyrów jak i zachodnich katedr.
twórczość szkoły kreteńskiej to zatem połączenie tradycji grecko-bizantyńskiej z "italianizującą" sztuką zachodu. nie powstała jednak ona z niczego, bowiem była kontynuacją dwóch renesansów bizantyńskich, a szczególnie sztuki epoki paleologów, która charakteryzowała się dynamizmem i tendencjami klasycyzującymi. ważne jest jednak to, że artyści szkoły kreteńskiej wykorzystują włoskie nowinki tylko w warstwie formalnej, pozostając konserwatywnymi w programie ikonograficznym. na wczesnym obrazie kreteńskim przedstawiającym matkę boską nieustającej pomocy widać wizerunek maryji zgodny z tradycją bizantyńską (hodegetria), natomiast sposób przedstawiania jest już świeższy, mimo złotego zła i dość schematycznego załamywania szat, twarz marii i dzieciątka wykazuje cechy trójwymiarowości i modelunku światłocieniowego.
Teofan z Krety, Chrystus Pantokrator, 1546
Monaster Stavronikita (Góra Athos)
najwybitniejszym twórcą, a także przez niektórych badaczy uważanym za założyciela, szkoły kreteńskiej jest lokalny artysta teofan z krety (czynny w latach 1527-1559), twórca wielu zespołów fresków (zmiana stylistyczna nie dotyczyła tylko ikon), o którym wiadomo niewiele, poza tym, że przebywał na górze athos i dekorował malowidłami wiele wnętrz monasterów greckich. [nie należy mylić artysty z teofanem grekiem, działającym w drugiej połowie XIV wieku w nowogrodzie nauczycielem andrieja rublowa]. do pozostałych około 100 zachowanych artystów szkoły kreteńskiej należeli także: synowie teofana z krety oraz malarze: eufrosynos, antoni, zorzis. ważną ciekawostką pozostaje, że ze szkoły kreteńskiej wywodził się również domenikos theotokopoulos, nazwany w hiszpanii el greco. jego wczesna twórczość nawiązywała do stylistyki szkoły kreteńskiej XVI wieku, czego przykładem może być ikona przedstawiająca św. łukasza malującego hodegetrię czy zaśnięcie najświętszej marii panny (w późnej szkole kreteńskiej zauważalne są tematy typowe dla ikonografii zachodniej: zaśnięcie, ukrzyżowanie...) drugim ważnym artystą czasu el greca był michael damaskenos, który udał się do włoch i w swoich obrazach nawiązywał do sztuki tintoretta czy paolo veronese (pamiętajmy o związkach grecji z wenecją). w jego twórczości widoczna jest już zapowiedź późnej szkoły kreteńskiej.
Domenikos Theotocopoulos, Zaśnięcie NMP, 1565-66
Holy Cathedral of the Dormition of the Virgin, Hermoupolis
Michael Damaskinos, Ścięcie z Agia Paraskevi, XVI w.
rozwój szkoły kreteńskiej w XVII wieku wiąże się z najazdem ottomańskim na kretę w 1669 roku. wówczas rozpoczyna się okres szkoły siedmiu wysp (heptaneńska, ang. heptanese), która swoją nazwę bierze od wysp jońskich (wśród nich korfu i itaka), które nie uległy panowaniu tureckiemu i zachowały niezależność. przedstawiciele tej szkoły także inspirowali się sztuką zachodnią, coraz bardziej odchodząc od tradycji bizantyńskiej. mówi się, że giotto jest pierwszym malarzem nowożytnym, bowiem zerwał z maniera greca, a zatem wpływ "greckiego" malowania był bardzo silny w sztuce, w części wschodniej utrzymywał się nawet do XVIII wieku. nie było jednak dla artystów zagadką, że na zachodzie panuje już barok i że powstają arcydzieła malarstwa włoskiego oraz flamandzkiego; stały się one wzorem dla malarzy szkoły siedmiu wysp, co zaowocowało przestrzennością i realizmem. najważniejszymi przedstawicielami tej szkoły są nikolaos doxaras oraz panagiotis doxaras (ojciec nikolaosa, założyciel szkoły siedmiu wysp). ich obrazy przypominają dzieła leonarda czy późniejszych włoskich mistrzów (np. braci carracci), stanowiąc tym samym niemalże całkowite odejście od tradycji bizantyńskiej.
Panagiotis Doxaras, Święta Rodzina, XVII/XVIII w.
